Waarom het continent onleefbaar wordt | De nieuwe verovering van Afrika

Na de strijd tegen het kolonialisme kreeg Afrika te maken met een eindeloze reeks buitenlandse politieke, economische en militaire interventies. En dan is er ook nog de klimaatverandering. Voor veel Afrikanen wordt hun continent zo onleefbaar dat vluchten een van de enige mogelijkheden lijkt.

“Afrika voedt Europa, maar wij hebben straks niets meer te eten.” Deze scherpe uitspraak komt uit de mond van een visser uit Mauretanië. In zijn land is 80% van de bevolking voor zijn overleven aangewezen op de visvangst. De Europese Unie sloot met heel wat West-Afrikaanse kustlanden visserijovereenkomsten. Vanuit onder andere Nederland, Spanje, Frankrijk en Italië vertrekken nu industriële schepen om aan de kusten van West-Afrika te vissen op onder andere makreel en sardine. Met hun gesofisticeerde vistechnieken roven ze de Afrikaanse wateren helemaal leeg. De traditionele Mauretaanse familiebedrijfjes kunnen daar niet tegenop en duizenden mensen verliezen hun werk én hun voedsel.

In de gammele bootjes op de Middellandse Zee, waar Afrikaanse migranten de oversteek naar Europa in wagen, zitten zeker en vast vissers, maar ook landbouwers die verdreven zijn van hun land. Mannen, vrouwen en kinderen die geen toekomst meer zien in hun geboorteland. Ze ontvluchten complexe conflicten aangewakkerd door militaire interventies, door extremistische jihadistische bewegingen, door de klimaatcrisis en door honger. De grondstoffen in hun land zijn geplunderd door buitenlandse multinationals. Ze zijn gewurgd door een economie die geen ontwikkeling brengt, maar die parasiteert op de arbeid en de natuur van het Zuiden.

Financiële slaven

Er wordt vaak gezegd dat Afrika het rijkste continent ter wereld is onder de grond, maar het armste boven de grond. Er zijn vele bodemrijkdommen, maar de Afrikanen beslissen er niet zelf over. Dat is niet hun keuze. Die keuze is hun opgedrongen omdat ze zo hun schulden aan het Westen zouden kunnen afbetalen. Althans, dat werd hen beloofd.

Afrika, het rijkste continent ter wereld onder de grond, maar het armste boven de grond. Er zijn vele bodemrijkdommen, maar de Afrikanen beslissen er niet
zelf over

Eind de jaren 1970 kwamen heel wat Afrikaanse landen in een schuldencrisis terecht doordat hun leiders zich vlak na de onafhankelijkheid hadden laten verleiden tot nutteloze megaprojecten en leningen met goedkope oliedollars. Dat was een bewuste strategie van het Westen om de landen economisch afhankelijk te houden. Maar de diepe crisis die volgde, maakte het voor de Afrikaanse landen haast onmogelijk om die leningen terug te betalen. Zeker toen de westerse banken hun interesten op de leningen ook nog eens flink optrokken. Er werd hun echter een toverrecept voorgeschoteld om hun financiën weer gezond te maken: de Structurele Aanpassingsprogramma’s (SAP) van het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldbank. Het ging in werkelijkheid om ultraliberale oplossingen: markten openbreken voor investeringen van transnationale ondernemingen, besparingen op publieke dienstverleningen, privatiseringen, etc.

Een van de belangrijkste strijdpunten van Thomas Sankara, de in 1987 vermoorde president van Burkina Faso, was om een gemeenschappelijk Afrikaans front tegen die schuldaflossing uit te bouwen: “Degenen die ons geld lenen zijn degenen die ons eerder gekoloniseerd hebben. In zijn huidige vorm, is het door het imperialisme gecontroleerd en is schuld een slim beheerde herovering van Afrika, gericht op het onderwerpen van onze groei en ontwikkeling door middel van buitenlandse regels. Zo wordt ieder van ons een financiële slaaf.”

Vandaag ondervindt Afrika nog steeds de gevolgen van die schuldencrisis en blijft het continent grotendeels afhankelijk van transnationale ondernemingen die voornamelijk aan grondstoffenwinning doen en Afrika leegplunderen.

De onstilbare honger naar grondstoffen

Afrika bezit een sleutelpositie in de mondiale grondstoffenstroom. De goudwinning in Ghana, Mali, Tanzania is goed voor meer dan 20% van de wereldproductie. De uraniumwinning in Namibië en Niger voor 18%, de oliewinning uit Nigeria, Angola, Soedan, Libië en Algerije voor 12%. Kobaltwinning in Congo, Zambia en Marokko voor 60%.

Al sinds de jaren 1970 heeft het Franse mijnbouwbedrijf Areva de uraniumwinning in Niger in handen. De Franse overheid bezit 87% van de aandelen van Areva. Niger is sindsdien uitgegroeid tot een van de grootste uraniumproducenten ter wereld. Toch kon de bevolking amper profiteren van die opmars. Meer dan 50% van de export in Niger dient voor de lucratieve nucleaire industrie. Toch beslaat de opbrengst van uraniumwinning maar 5% van het bruto binnenlands product van Niger.

Dat komt vooral omdat het “strategisch partnerschap” tussen Frankrijk en Niger inhoudt dat Areva een hele reeks taksen niet betaalt, zoals douane- en exportkosten, brandstof- en materiaaltaksen, en een omzetbelasting. Toen de Nigerese overheid deze overeenkomst in 2014 wilde heronderhandelen, besloot Areva de productie enkele weken stil te leggen. De huidige Nigerese president Mahamadou Issoufou vergeleek het proces terecht met koloniale praktijken.

Landroof

Naast grondstoffen beschikt Afrika ook over goedkope landoppervlakte. Veel investeerders zien Afrika als ‘last resort’ voor landbouwgrond. Sinds de voedselcrisis (2007-2008) en de oliecrisis (2008-2009) is West-Afrikaanse landbouwgrond zeer gegeerd. Westerse regeringen maken zich zorgen over het behoud van bodem, water en natuurlijke hulpbronnen in hun eigen land en zoeken elders heil.

Hele gemeenschappen werden letterlijk van hun land beroofd om plaats te maken voor waterkrachtcentrales, agro-industriële plantages, en andere grootschalige projecten. In Senegal is er bijvoorbeeld in een periode van tien jaar naar schatting 650.000 hectare verkocht of verpacht aan zeventien nationale en buitenlandse privéondernemingen. Dat komt overeen met een kwart van de oppervlakte van België of 16% van de totale Senegalese landbouwgrond. Lokale boerenfamilies worden onteigend zonder enige vorm van vergoeding en verloren naast hun land ook hun enige bron van inkomsten en voedsel. In een continent waar 70% van de bewoners overleeft van inkomsten uit landbouw, is de impact van de landroof enorm.

Failliete melkboeren

Al sinds begin jaren 2000 voert Europa onderhandelingen over vrijhandelsakkoorden met Afrikaanse regio’s. Ondertussen hebben de meeste landen interim-akkoorden onder dezelfde voorwaarden goedgekeurd. Ghana en Ivoorkust hebben dergelijk akkoord aanvaard, onder grote druk van hun (grotendeels Europese) cacaoverwerkende en fruitexporterende bedrijven die dreigden met delokalisering als ze niet zouden tekenen.

Centraal binnen de akkoorden staat dat lokale economieën voor Europese bedrijven opengebroken worden en dat bestaande invoertaksen op Europese producten afgevoerd worden. Zo kunnen de kwetsbare binnenlandse markten niet meer beschermd worden. In Ghana is geïmporteerd Europees melkpoeder door oversubsidiëring vanuit Europa, vandaag twee tot drie keer goedkoper dan de lokale verse melk. Wat volgt, kun je raden: de lokale melkboeren gaan er massaal failliet.

Westerse militaire interventies en terrorisme

De Europese landen zijn de Afrikaanse ex-kolonies altijd blijven beschouwen als hun achtertuin. De eerste antikoloniale Afrikaanse leiders die een onafhankelijke koers wilden varen, werden omvergeworpen of vermoord.

Om zijn strategische en economische belangen te waarborgen heeft Frankrijk al decennia vaste militaire basissen in drie Afrikaanse landen, en daarnaast 3.500 soldaten op heel het continent. De VS hebben 6.000 manschappen in Afrika, voornamelijk op hun permanente militaire basis in Djibouti, aan de Afrikaanse oostkust. Hun missie bestaat erin om het moslimterrorisme dat de regio teistert in te dijken en Frankrijk daarbij te ondersteunen.

Nogal hypocriet, want het is net door Noord-Amerikaanse en Europese militaire interventies dat terrorisme er een voedingsbodem vond. Herinner je hoe Frankrijk in 2011 aanstuurde op een NAVO-interventie in Libië. De Libische leider Kadhafi mag dan verdreven zijn, sindsdien is het land in pure chaos vervallen. Verschillende politieke en territoriale facties vechten er om de heerschappij. De situatie in de vluchtelingenkampen in Libië is verschrikkelijk. Slavenhandel tiert er welig. Mensen worden er gemarteld en geëxecuteerd. In de hoofdstad Tripoli alleen al opereren 150 verschillende milities. Het zijn door de VS getrainde rebellengroepen die met vooral westerse wapens vrij spel hebben.

De NAVO-interventie vernietigde alle staatsstructuren en liet een vacuüm achter. Dat vormde de voedingsbodem voor terrorisme in de regio. In het noordoosten van Nigeria zijn miljoenen mensen op de vlucht voor terreurbeweging Boko Haram. Ze komen in vluchtelingenkampen terecht in de buurlanden, waar mensensmokkelaars actief zijn om ze naar Europa te lokken. Burgeroorlog en terrorisme hebben de staatsstructuren volledig geruïneerd. Geen wonder dat Nigeria in de top drie staat op de VN-lijst van landen met de meest kritieke voedselsituatie ter wereld. Ondertussen breidde Boko Haram zijn werkgebied al uit tot Tsjaad, Niger en Kameroen.

Klimaatcrisis en waterschaarste

Ook Afrika wordt getroffen door de mondiale klimaatcrisis. Die crisis heeft een soort sneeuwbaleffect op de politieke instabiliteit. De verwoestijning door de hoge temperaturen en het gebrek aan regen slaat hard toe. De bevolking is er van oudsher aangewezen op reserves tot het regenseizoen eraan komt. Maar de laatste jaren valt de regen te laat en stopt hij te vroeg. En als het regent, vallen er zulke hoeveelheden dat zaad en landbouwgrond wegspoelen. Voorspellingen stellen dat tegen 2050 de temperatuur er nog met 3 tot 5 graden zal stijgen, en de regenval steeds meer naar het zuiden gaat verhuizen. De levensader van een hele regio, de rivier Niger, droogt op. Van de opbrengsten van de landbouwgrond rondom de rivier proberen zo’n 110 miljoen mensen om in hun levensonderhoud te voorzien. Maar door de verzanding van de rivier, wordt dit steeds moeilijker.

Het Tsjaadmeer, dat van vitaal belang is voor de watervoorziening van zowel Kameroen, Tsjaad, Niger als Nigeria, slonk sinds 1963 met meer dan 90%. Een ecologische catastrofe die leidde tot waterschaarste in de hele regio.

De regio leeft dus in een permanente humanitaire, klimatologische en politiek/militaire crisis.

En dan is er nog de Afrikaanse bevolkingsgroei. De Afrikaans bevolking zal tegen 2050 verdubbelen tot 2,4 miljard mensen. De Europese bevolking, die in 1900 nog driemaal groter was dan de Afrikaanse, daalt in dezelfde periode van 740 miljoen naar 734.

Er is wel degelijk een verantwoordelijke

Ook in België komen Afrikaanse migranten terecht. Ze worden gelukzoekers, transitmigranten, illegale migranten genoemd. Ze verblijven in het Maximiliaanpark in Brussel of andere ‘jungles’, en worden door onze regering geregeld ‘opgekuist’

Het publieke debat rond hun aanwezigheid raakt steevast overhit. In het heersende rechtse klimaat domineert de retorische vraag: “We kunnen al die migranten toch niet hier houden en opvangen?” Onze beleidsmakers willen zich zo ontdoen van elke verantwoordelijkheid.

Maar hier zetten zij en de multinationals waaraan ze dienst bewijzen, ons op het verkeerde spoor. Er is wel degelijk een verantwoordelijke. Wie heeft die visserijakkoorden met de West-Afrikaanse landen ondertekend? Wie brak via vrijhandelsakkoorden hun lokale economieën open voor goedkope Europese producten. Wie plundert Afrika leeg? Wiens militaire aanwezigheid dient om strategische en economische belangen in de regio te vrijwaren? Laten we de echte verantwoordelijke bij naam noemen: het imperialisme. We kunnen kampen blijven bouwen aan de rand van Fort Europa, onze grenzen verder militariseren en stadsjungles repressief bestrijden, maar de Afrikaanse migranten zullen blijven komen, zolang het westerse imperialisme op hun thuisregio blijft parasiteren. De oplossingen van rechts zijn niet alleen onmenselijk maar ook onrealistisch zolang men de oorzaken niet aanpakt en daarvoor het bestaande neokoloniale en imperialistische systeem niet in vraag stelt.

Ook in Afrika komt hiertegen verzet. De strijd tegen de grondoorzaken van de ellende in Afrika is een gezamenlijke strijd van de Europese en Afrikaanse volkeren tegen het imperialisme.

Dit artikel komt uit het magazine Solidair van november-december 2018. Abonnement.