Trump flirt met Poetin, maar lonkt naar China

Een van de meest besproken en mysterieuze aspecten bij de start van Trumps presidentschap, is zijn relatie met Rusland. Tijdens de verkiezingscampagne verbaasde Trump vriend en vijand met zijn lovende uitspraken over Poetin. Een van de vele provocaties waarmee hij de aandacht wilde trekken? Eens verkozen, bleek er veel meer aan de hand.

Trump omringde zich met medewerkers die geen bezwaar hebben om de banden met Rusland nauwer aan te halen. Als chef diplomatie koos hij ExxonMobil-baas Rex Tillerson, die al jaren zoete broodjes bakt met Rusland. In 2013 kreeg Tillerson in Rusland nog de medaille van de Orde van de Vriendschap uit handen van Poetin, voor zijn baanbrekende rol in de samenwerking tussen Exxon en de Russische petroleumgigant Rosneft, een staatsbedrijf. 

Bij zijn aanstelling tweette Trump over de diplomatiek totaal onervaren nieuwe staatssecretaris: “Wat ik het meest waardeer in Rex Tillerson, is zijn stevige ervaring in het succesvol omgaan met alle types van buitenlandse regeringen.” Maar Trump liep iets te hard van stapel. Sinds het conflict in Oekraïne en de annexatie van de Krim, is Rusland officieel onderhevig aan zware Amerikaanse en Europese sancties. Rusland is in de ogen van het Amerikaanse establishment nog altijd een vijand van het Westen. 

Bleek nu ineens dat verschillende campagnemedewerkers van Trump onder verdenking kwamen te staan van geheime contacten met een “vijandige natie”, voor en na de verkiezingen. Toppunt: de pas benoemde veiligheidsadviseur van Trump, oud-generaal Michael Flynn, moest na twee dagen opstappen omdat hij een ontmoeting met de Russische ambassadeur had verzwegen. Flynn zou de ambassadeur beloofd hebben om de sancties die na de annexatie van de Krim werden uitgevaardigd, te versoepelen. Ook de pas aangestelde minister van Justitie Jeff Sessions bleek twee ontmoetingen met de Russische ambassadeur te hebben verzwegen. 

Zeer snel gingen de “deep state”, de elite van de buitenlandse politiek uit Washington, de veiligheidsdiensten en de strategische rechtse denktanks zoals de Heritage Foundation er zich mee moeien. De drie veiligheidsdiensten – FBI, CIA en NSA – lanceerden bijna openlijk een anticampagne. De kranten The New York Times en The Washington Post spuiden dagelijks hun afkeuring en ook CNN en de ultrarechtse tv-zender Fox News gingen in het offensief tegen de Ruslandminnende regering van Trump. Zelfs binnen de Republikeinse partij gingen onder aanvoering van de havik McCain stemmen op voor een onderzoekscommissie naar de ongeoorloofde contacten. Als er ooit een afzettingsprocedure tegen Trump wordt opgestart, dan zal het naar aanleiding van zijn Ruslandpolitiek zijn. 

De nieuwe tsaar 

Daarmee is duidelijk dat de buitenlandse politiek van Trump haaks staat op de heersende overtuiging dat Rusland een vijandige natie blijft, die nog altijd over een grote militaire slagkracht beschikt en dus een potentieel gevaar is voor de wereldoverheersing van de VS. Bij de val van de Sovjet-Unie in 1989 was er nochtans hoop dat het anders zou lopen. Gorbatsjov en Jeltsin leken de Sovjetstaat destijds machteloos in de armen van de VS te loodsen. De industriële macht was gebroken, het militair arsenaal kon bij het schroot. In dat perspectief beloofde de VS-ambassadeur in Moskou aan Poetin dat de NAVO geen millimeter richting Rusland zou opschuiven. De ontmanteling van de Sovjet-Unie ging gepaard met verbrokkeling en afscheiding van de deelstaten. 

Maar naarmate Poetin Rusland terug uit de as liet herrijzen en zich tegen de VS-hegemonie keerde, werd de nieuwe tsaar opnieuw een te duchten tegenstander. De VS spanden samen met de Europese Unie om de brokstukken van de ex-Sovjet-Unie in te lijven. Sinds 1989 zijn ondertussen twaalf buurlanden van Rusland toegetreden tot de NAVO, waarmee ze Rusland tot hun vijand decreteerden. Het laatste onderhuids conflict tussen de VS en Rusland werd uitgevochten in Oekraïne in 2015, met de EU als diplomatieke en militaire bondgenoot van de VS. Voor de Obama-Clinton-regering was de verdere omsingeling en ondermijning van Rusland een van de topprioriteiten. Niet langer dus voor president Trump.

Onvermijdelijk rijst de vraag wat het Trump-team beweegt om op dat vlak frontaal tegen de heersende buitenlandse politiek van de VS in te gaan? Om dat te begrijpen moeten we het hebben over de verschuiving van de machtsverhoudingen in de wereld en de stormachtige opkomst van China als economische en politieke wereldmacht. Dit bepaalt de geostrategische en economische koers van Trump.

China als bedreiging voor Amerikaanse wereldoverheersing 

De naoorlogse wereldorde is gebaseerd op de suprematie van de Verenigde Staten. Die is verankerd in de NAVO als militair bondgenootschap, in internationale instellingen zoals de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds, in de Bretton-Woods akkoorden die de dollar tot internationale handels- en reservemunt verheffen. 

De Amerikaanse monopolies kwamen sterker uit de oorlog dan hun concurrenten, ze hadden een grotere financiële en technologische slagkracht. Daarom kozen de VS voor vrijhandel. Het was het beste wapen om de koloniale overheersing door de Europese landen open te breken en hun economische controle over de verschillende continenten te installeren. Vanaf de jaren 1960 zwermden de Amerikaanse multinationals uit over de wereld, op zoek naar goedkopere productieoorden en plaatselijke afzetmarkten. Er kwam een proces van globalisering op gang waarbij de hele wereldeconomie meer en meer onder commando van de VS marcheerde. 

De grootste dreiging ging uit van de Sovjet-Unie. Om die te counteren, zocht president Nixon in 1971 toenadering tot China, dat op ideologische ramkoers lag met de Sovjetbuur. De VS lieten het afgescheiden Taiwan formeel vallen als bondgenoot en erkenden de Volksrepubliek China als één natie met twee systemen. Het leidde tot het historische bezoek van Nixon aan China in 1972. Wat Trump vandaag probeert, is een omgekeerde operatie: de banden met Rusland aanhalen tegen China, de grootste bedreiging. 

Het productieatelier van de wereld

Toen de VS in 1989 als overwinnaar uit de Koude Oorlog kwamen, was er een moment van euforie: de grootste bedreiging, het wereldcommunisme, had een zware nederlaag geleden. Maar de Chinese Communistische Partij was niet van plan om de Sovjet-Unie te volgen in het herstel van het kapitalisme. Met het neerslaan van de Tienanmen-revolte liet de partij, onder leiding van Deng Xiaoping, duidelijk blijken dat ze niet de weg van de westerse parlementaire democratie wilde volgen. Er kwam wel een proces van economische liberalisering op gang, wat in 1992 uitliep op de officiële vervanging van de planeconomie door een markteconomie, zij het met sterk staatsingrijpen. Daardoor kon China onderhandelingen aanknopen om internationaal als markteconomie erkend te worden. In 2001 werd China toegelaten tot de Wereldhandelsorganisatie (WTO). De deur stond open voor integratie in de wereldeconomie. Voor Bill Clinton was het een bekroning van zijn presidentschap: de toetreding van China tot de WTO was een overwinning die de Amerikaanse multinationals vrije baan zou geven voor investeringen in China. Vanuit dezelfde optiek had Clinton zeven jaar eerder het NAFTA-vrijhandelsakkoord met Canada en Mexico afgesloten. Het zijn deze “historische overwinningen” die vandaag door Trump verwenst worden. 

Wat Clinton verwacht had, gebeurde inderdaad op grote schaal. De Amerikaanse multinationals streken neer in China en gingen er produceren. Niet voor de plaatselijke markt, wél voor de Amerikaanse en Europese. Dankzij de lage kosten werd China het productieatelier van de wereld. Het resultaat was een explosieve groei van de Chinese export. De Chinese economie groeide met dubbele cijfers, het Amerikaanse handelstekort liep op tot ongekende hoogte en de Chinese staat stapelde de overschotten op in dollarreserves. Die vloeiden terug naar de VS als belegging in Amerikaans waardepapier. Op die manier werd het socialistische China de grootste handelsnatie ter wereld en de tweede economische grootmacht. Het was een kwestie van tijd om de VS van de troon te stoten. 

Samen tegen de Chinese agressie 

Voor Trump en zijn team is de maat nu vol. De Amerikaanse multinationals moeten terug naar huis. China moet met alle middelen gestopt worden. Trump beschuldigt China van oneerlijke concurrentie, van dumping, van manipulatie van de munt, van overtreding van de regels van een markteconomie. Hij is niet de enige. Er gaan sinds lang stemmen op om kordater op te treden tegen de nieuwe bedreiging uit het Oosten. 

De Obama-administratie had het roer van vader en zoon Bush al omgegooid. De Bush-Cheney-regering ambieerde een nieuwe eeuw van VS-hegemonie. Maar George Bush situeerde het strijdperk vooral in het Midden-Oosten en gooide een militaire overmacht in de weegschaal voor de controle over de olievelden in Irak. De Obama-Clinton-administratie actualiseerde de ambitie van de Bush-dynastie uitgaande van de nieuwe krachtsverhoudingen in de wereld. Het zwaartepunt van de Amerikaanse geostrategie en militaire inspanning werd naar Zuidoost-Azië en de Zuid-Chinese Zee verplaatst. Er werd een diplomatiek offensief gestart naar Japan, Zuid-Korea, de Filipijnen en Vietnam om “samen weerstand te bieden tegen de Chinese agressie”. De inzet was de militaire omsingeling van China met Amerikaanse basissen, kernwapens en oorlogsvloot. Er circuleerden scenario’s voor een komende confrontatie met China, waarbij een elektronische blitzkrieg de hele verdedigingsgordel op het Chinese vasteland onschadelijk zou maken. 

In hetzelfde kader bouwde de Obama-Clinton-administratie aan het TPP-vrijhandelsakkoord (Trans-Pacific Partnership), dat in de eerste plaats geostrategisch was opgezet. Het was de bedoeling om een modelakkoord te realiseren met twaalf staten rond de Stille Oceaan, op Amerikaanse leest geschoeid, zonder en tegen China. “Als wij de normen niet bepalen, zal China dat in onze plaats doen”, zei Obama. 

De onvermijdelijke oorlog

Het eerste wapenfeit van president Trump was het opblazen van het TPP-akkoord. Hoe is dat te rijmen als het TPP in de eerste plaats tegen China was gericht? China zal natuurlijk voordeel proberen te halen uit de situatie en onderhandelt met zeven van de twaalf TPP-landen en acht andere landen over een eigen Regionaal Globaal Economisch Samenwerkingsakkoord. Het zou de Chinese munt, de yuan, sterker maken als handelsmunt en de grote Chinese initiatieven in de regio ten goede komen: de Aziatische Investeringsbank en de Grote Zijderoute. 

Toch mag dit in geen geval gezien worden als het verlaten van de anti-Chinese strategie door Trump. China is voor hem meer dan ooit de centrale bedreiging voor de toekomst. Maar hij is president geworden met de belofte om jobs terug naar de VS te halen en grenzen op te trekken voor buitenlandse invoer en inwijking. Een cruciaal element hierin is de overtuiging dat de VS beter af zijn met bilaterale dan multilaterale handelsakkoorden. Er zal dus zwaar heronderhandeld worden met Mexico over NAFTA en met de individuele partners van het TPP-akkoord om meer voordelen voor de VS af te dwingen. 

Om China te counteren rekent Trump op andere maatregelen. Hij wil vooral een halt toeroepen aan het grote handelstekort van de VS met China. Tijdens zijn campagne beloofde Trump  een invoertaks van 45% op Chinese producten te heffen. In de officiële nota over de handelspolitiek van Trump luidt het dat de VS de “soevereiniteit” over hun handelspolitiek zullen herwinnen. Dat is een aanwijzing dat de VS zich in de toekomst niet meer willen plooien naar de regels van de Wereldhandelsorganisatie en eventuele terechtwijzingen in verband met invoerheffingen naast zich neer zullen leggen. 

Het kan beginnen met wat de VS én de EU dumping noemen van Chinese staal- en aluminiumoverschotten. Het kan leiden tot een regelrechte handelsoorlog met China. Het spreekt voor zich dat China over heel veel middelen beschikt om elk offensief van de VS met gelijke munt te beantwoorden. Het kan tot een escalatie leiden die heel snel het terrein van de handelsrelaties te buiten gaat. Protectionisme is de snelste weg naar militaire confrontatie, zoals in het verleden al is gebleken. Dit sluit dan weer naadloos aan bij de nieuwe escalatie van de militaire uitgaven die zijn aangekondigd. Trump heeft beslist om het defensiebudget de komende jaren met 54 miljard dollar te verhogen. 

De aanstelling van Peter Navarro tot hoofd van de nieuwe Nationale Handelsraad is tekenend. Navarro is de meest onwaarschijnlijke China-havik, die met koude oorlogstaal de haat tegen de Chinese handelsagressie onvermijdelijk op een oorlog ziet uitlopen. In 2006 al schreef hij het boek The Coming China Wars: Where They Will Be Fought, How They Can Be Won. In 2011 ging het verder met Death By China: Confronting the Dragon—a Global Call to Action en in 2015 met de film Crouching Tiger waarin oprukkende Chinese troepen de VS belagen. Dat heerschap moet de handelspolitiek van de VS inspireren. Het spreekt voor zich dat ondertussen de omsingeling van China met militaire basissen en met de Amerikaanse oorlogsvloot verder gaat. De militaire strategie van Trump is het vermijden van onnodige, kostelijke interventies om zich ten volle te concentreren op de cruciale vijand.  

Omgekeerde Nixon-diplomatie tegenover Rusland

Maar de vraag was wat dat uiteindelijk met de nieuwe Rusland-strategie van Trump te maken heeft? Precies omdat China de centrale schietschijf wordt, probeert Trump Rusland los te weken van China. De politiek van Obama-Clinton heeft Rusland en China in elkaars armen gedreven. Die alliantie lag al sinds 2001 vast in de militaire Shanghai Coöperatie maar is door de agressiviteit van Obama op beide fronten alleen maar sterker geworden. 

In de conflicten van Oekraïne en Syrië heeft China duidelijk, zij het voorzichtig, de kant gekozen van Rusland. Er zijn reusachtige energiecontracten afgesloten voor Russische olie- en gasleveringen aan China, er is de samenwerking om ook financieel weerwerk te bieden aan de suprematie van de dollar. Ze zijn de belangrijkste partners in de Asian Infrastructure Investment Bank, die ook de Chinese strategie van de Zijderoutes ondersteunt. 

Trump probeert een soort omgekeerde Nixon-operatie te ondernemen: Rusland opvrijen om het bondgenootschap met China te breken. Gezien de gemeenschappelijke belangen van Rusland en China lijkt die gok weinig kans op slagen te hebben. Maar aan de andere kant wil Poetin alles op alles zetten om de sancties tegen Rusland terug te draaien en is hij momenteel de belangrijkste supporter van Trump in de wereld. Of hij daarvoor echt de Amerikaanse verkiezingen een handje moest toesteken, zoals de Democraten en de CIA beweren, zal nog moeten blijken. 

Dit artikel komt uit het maandblad Solidair van mei  2017. Abonnement.