“Too big to regulate”: hoe PFOS ooit in ons drinkwater verzeilde

Twintig jaar geleden stierven er koeien in West Virginia. Vandaag mogen bewoners van Zwijndrecht hun eieren niet meer opeten. Wat hebben die  2 zaken met elkaar te maken?

Afgelopen zomer werden de bewoners van Zwijndrecht en omstreken opgeschrikt: ze mochten plots geen eieren meer eten van hun eigen kippen. Die waren vergiftigd met PFOS. Een onafbreekbare chemische stof, geproduceerd door het bedrijf 3M (producent van o.a. Post-its). Een stof die ontzettend schadelijk is voor mensen, zo leerden we snel. Maar dat wisten ze in de Verenigde Staten al veel langer. Robert Bilott, een advocaat die vroeger chemische bedrijven verdedigde, kreeg in 1998 een vreemd telefoontje van een boer uit West Virginia, in de Verenigde Staten.

“Hij vertelde mij: “Mijn koeien vallen dood.” Hij had videomateriaal van wit, schuimend water uit een rivier waar zijn koeien van dronken. De boer was ervan overtuigd dat er iets in het water zat dat zijn dieren ziek maakte, en dat het van de fabriek DuPont kwam. Het bedrijf had vlakbij de rivier een stortplaats. Maar niemand van de lokale overheid wilde hem helpen. DuPont was een van de grootste werkgevers in de stad. Niemand wilde betrokken raken bij een zaak over een stortplaats van hun baas.”

Dus besloot hij u te benaderen.

Robert Bilott. Mijn grootmoeder is in die regio opgegroeid. Zij vroeg of we hem konden helpen. Dus namen we de zaak aan. Op dat moment hadden we geen idee wat er in dat witte, schuimende water zat. We dachten dat het een plaatselijk probleem was.

Wat deed u beseffen dat het groter was dan dat?

Robert Bilott. Toen we in 1999 de rechtszaak begonnen, kregen we toegang tot interne bedrijfsdocumenten van DuPont. Bij het doorspitten van hun dossiers ontdekten we dat ze PFOA gebruikten, een chemische stof die verwant is aan PFOS (zie kader, n.v.d.r.). 3M ontwikkelde dat net na WOII. Ze verkochten het met name aan DuPont, al vanaf 1951.

Wat heeft u nog meer ontdekt in die interne documenten?

Robert Bilott. Hun wetenschappers realiseerden zich dat dit in het drinkwater kon terechtkomen - er waren nabijgelegen openbare drinkwatervoorzieningen. In 1984 begon het bedrijf in het geheim drinkwatermonsters te nemen. En ze vonden wel degelijk PFOA. DuPont stelde een limiet vast voor PFOA in drinkwater. Ze zeiden: niet meer dan 1 deeltje per miljard. Ze vergeleken het met wat ze in het water vonden. Dat aandeel was vier tot vijf keer hoger.

DuPont deed onderzoek naar de giftigheid van PFOA op dieren. Ratten, cavia's, konijnen, apen. Hun eigen wetenschappers classificeerden PFOA toen als kankerverwekkend voor dieren en mogelijk ook voor mensen. In 1988! Maar ze vertelden het aan niemand.

Want als niemand wist hoe gevaarlijk het was, konden ze het blijven gebruiken?

Robert Bilott. Precies. De stof werd uitgevonden in de jaren 40, de wet op de veiligheid van chemische stoffen kwam er pas eind jaren 70. Voor bestaande chemische stoffen was het in principe aan de bedrijven om de agentschappen te waarschuwen. Je ziet wat het resultaat is.

Wat voor weerstand heeft u van deze bedrijven ondervonden? Wat voor argumenten gebruikten ze om dit te rechtvaardigen?

Robert Bilott. Toen wij de onderzoeken van het bedrijf over de giftigheid van deze chemicaliën bekendmaakten, was de reactie van het bedrijf: "Dat zijn geen gegevens over mensen. Dat is niet relevant. Je kunt niet van ratten naar mensen extrapoleren." Ook al is dat natuurlijk exact waarom die studies worden uitgevoerd! Dus bogen we ons over hun onderzoeken naar de werknemers. Die studies toonden verhoogde kankerpercentages, allerlei ziekten, geboorteafwijkingen. Het argument daar was: "Oké, maar dat zijn werknemers die in grote mate blootgesteld worden. Jullie hebben onvoldoende bewijs dat deze chemische stoffen in deze hoeveelheden schadelijk zijn voor de gemeenschap."

Dus er moest bewijs verzameld worden.

Robert Bilott. Dat is wat we hebben gedaan. We hebben massale medische onderzoeken opgezet. Meer dan 70.000 mensen werden onderzocht in West Virginia, gedurende zeven jaar. Het doel was te bepalen of blootstelling aan deze chemische stoffen, aan het niveau dat deze gemeenschap werd blootgesteld, al dan niet in verband kon worden gebracht met menselijke ziekten. Het resultaat was: blootstelling aan slechts 50 deeltjes per biljoen kon in verband gebracht worden met zes ziekten: nierkanker, teelbalkanker, colitis ulcerosa, schildklieraandoeningen, zwangerschapsvergiftiging en hoge cholesterol. Maar dat wist het bedrijf natuurlijk al sinds de jaren ‘80, toen ze teelbaltumoren vonden bij de ratten.

Het belangrijkste argument dat we steeds weer te horen kregen was: "Jullie, de blootgestelde mensen, moeten bewijzen dat onze chemische stof jullie schade berokkent! Wij, de bedrijven, hoeven niets te bewijzen! En zelfs als er onderzoek is gedaan, voldoet dit niet om te kunnen bewijzen dat deze chemische stof deze effecten kan veroorzaken."

Hoe kan dat niet voldoende zijn?

Robert Bilott. Het is een complex probleem. Dit heeft niet alleen te maken met wat voldoende is vanuit wetenschappelijk oogpunt, maar ook wat volgens de wet nodig is om bepaalde dingen te bewijzen. De enige reden waarom we hierover ruziën in de VS is omdat we nog steeds geen federale wet hebben die zegt: "Deze chemicaliën zijn gevaarlijk en als ze in deze hoeveelheden worden aangetroffen, wordt je veroordeeld." Daardoor kunnen deze bedrijven blijven terugkomen met het argument van gebrek aan bewijs.

Natuurlijk valt ook de onderlinge relatie tussen het bedrijf en de wetgevers niet te ontkennen. We hadden een voorval met DuPont in West Virginia, waar advocaten het particuliere advocatenkantoor dat DuPont vertegenwoordigde verlieten nadat zij een deal hadden gesloten om de chemische stof te onderzoeken, om vervolgens aan het hoofd te komen staan van het West Virginia Environmental Protection Agency (federaal agentschap voor bescherming van volksgezondheid en milieu van de VS, n.v.d.r.).

In België hebben we daar een woord voor: "draaideurpolitiek". Zoals zo'n hoteldeur die maar blijft draaien.

Robert Bilott. "A revolving door", wij gebruiken dezelfde uitdrukking. In de documentaire The Devil We Know (documentaire over de PFOA- en PFOS-gebruik door bedrijven in de VS, n.v.d.r.) zie je hoe een voormalige hoge ambtenaar van de US EPA (Environmental Protection Agency) adviseur werd voor DuPont inzake PFOA-kwesties, en die het bedrijf helpt te onderhandelen over een overeenkomst om deze chemicaliën vrijwillig uit te faseren in de VS.

Wat was uiteindelijk het vonnis voor DuPont?

Robert Bilott. Nadat ons onafhankelijk wetenschappelijk panel de verbanden met ziekten had bevestigd, hadden we zo'n 3500 mensen in West Virginia die een van deze zes ziekten hadden. Zij konden schadeclaims indienen tegen het bedrijf. Die zaken kwamen vanaf 2015 voor de rechter. De eerste drie resulteerden in een veroordeling van DuPont. Tijdens het vierde proces schikte het bedrijf alle resterende claims voor ongeveer 670 miljoen dollar. Jammer genoeg bleven mensen de diagnose kanker krijgen. Volgens onze eerdere regeling had iedereen in de gemeenschap recht op gratis medische tests en opvolging, zodra er door het panel een verband was vastgesteld met de ziekte. DuPont moet daar nu voor betalen, 235 miljoen dollar aan testen. Na 2017 zijn er nog tientallen mensen gediagnosticeerd. DuPont heeft onlangs een schikking getroffen voor nog eens 83 miljoen. Ze hebben dus meer dan 753 miljoen betaald, alleen al in die ene gemeenschap. Ze gaan van de ene schikking naar de andere.

Waarom stoppen bedrijven als DuPont en 3M niet met het maken van deze stoffen?

Robert Bilott. Enkele jaren nadat informatie over C8 midden 2000 eindelijk bekend begon te worden, kondigden 3M en DuPont aan dat ze zouden stoppen met het maken van PFOS en PFOA. Maar ze hadden tien jaar om de productie af te bouwen. En gedurende die tien jaar zouden ze met de federale agentschappen samenwerken om "veilige vervangende chemicaliën" te ontwikkelen. Wat zagen we toen? De bedrijven knipten er gewoon een paar koolstoffen uit (zie kader). In plaats van C8 maken ze nu C6 of C4, en ze geven het een andere naam: GenX. En weer hetzelfde riedeltje. “Och, jullie hebben niet genoeg bewijs dat deze nieuwe varianten schadelijk zijn. Al dat onderzoek dat is uitgevoerd? Dat gaat allemaal om C8. Niets van dat is van toepassing op deze nieuwe stoffen.” Helaas zien we dat deze stoffen dezelfde problemen opleveren als C8, dezelfde ziekten. Wetenschappers zeggen: “dit systeem werkt niet. Het kost ons 20 tot 30 jaar om eindelijk achter de giftigheid van deze stoffen te komen, we nemen maatregelen om ze geleidelijk uit te bannen, dan past het bedrijf ze gewoon aan, geeft ze een nieuwe naam en dan beginnen we weer van voren af aan!” In de VS noemen we dat Whack-A-Mole (Sla-De-Mol): er duikt er een op, je slaat erop, en voor je het weet steekt er een andere de kop op.

In de onderzoekscommissie in het Vlaams Parlement over PFOS in Zwijndrecht spraken de bedrijven en de verantwoordelijke overheden over realistische normen, kostenefficiëntie, economische gevolgen, maar niet over de volksgezondheid. Hoe zit dat in de VS?

Robert Bilott. Helaas zagen we een soortgelijke dynamiek. Zelfs toen de gegevens eindelijk bekend begonnen te worden, zagen we dat de bedrijven probeerden deze chemische stoffen in nog meer producten en nog meer toepassingen te verwerken. En dan hielden ze presentaties voor regeringsinstanties over hoe wijdverbreid het gebruik van deze chemicaliën is. En hoe waardevol ze zijn. Er hangen talloze verschillende industrieën en verschillende fabricageprocessen van af. In wezen is het argument: it’s too big to regulate. En God, het zit in alles en iedereen! Als je het reguleert, leg je de Amerikaanse economie plat! Met andere woorden, omdat we met succes zoveel mensen en zoveel producten hebben besmet, zijn we nu immuun voor vervolging. “Jullie sluiten fabrieken, jullie maken mensen werkloos, het zit in zo veel producten en zo veel dingen...”

Wat kunnen we in België doen om 3M hier te bestrijden?

Robert Bilott. Maak zoveel mogelijk feiten en wetenschap beschikbaar en transparant. Ik denk dat er een groeiende internationale consensus is dat deze chemicaliën een bedreiging vormen voor de volksgezondheid en het milieu. Ik denk met name aan de film "Dark Waters", en aan het toegenomen begrip bij het publiek dat dit niet slechts een plaatselijke kwestie is, dat het niet alleen in België gebeurt, dat het niet alleen in West Virginia gebeurt, dat dit een wereldwijd probleem is. Het is duidelijk wie verantwoordelijk is om de puinhoop die zij maakten aan te pakken. 3M should adress the mess.

Over de zaak DuPont kwam de fictiefilm “Dark Waters” uit (te zien op Netflix). De film vertelt het verhaal van hoe de boer Wilbur Tennant in contact kwam met advocaat Robert Bilott (vertolkt door Mark Rufalo). Je volgt hoe de gemeenschap van West Virginia zich realiseert dat ze al jaren vergiftigd worden. Hoe Robert Bilott van verdediger van chemische bedrijven naar aanklager gaat.