Staking winter ’60-’61: als de werkende klasse de stem van de straat laat horen

Een rechtse regering, economische crisis, een drastisch besparingsplan dat raakt aan pensioenen, openbare diensten en werklozen, maar dat de grote vermogens en de grote ondernemingen spaart. De werkende klasse reageert strijdvaardig. Er begint een algemene staking. Zestig jaar geleden deed de “Staking van de eeuw” België op zijn grondvesten daveren.

Na WO II kwam de Belgische economie weer op gang. Er was opnieuw groei en de grote industrie ontwikkelde zich. Toch verzwakte de economie midden jaren 1950. In 1959 legde de regering een besparingsbeleid op dat meteen veel sociale reactie uitlokte. Daarnaast betekende de onafhankelijkheid van Congo – uitgeroepen in juni 1960 – voor sommige holdings het verlies van een niet onaanzienlijk deel van de winsten die ze haalden uit de brutale uitbuiting van de ex-kolonie.

Nu kwam het erop aan het in België wat steviger aan te pakken. Tijd voor het doordrukken van antisociale maatregelen. Het VBN (Verbond der Belgische Nijverheid, de voorloper van het VBO) zei aan de regering: “Er moet een extra inspanning worden gedaan in deze kritieke periode, waarin we belangrijke economische schade opliepen als gevolg van de gebeurtenissen in Congo en we in sneltempo afstevenen op de vorming van de gemeenschappelijke Europese markt.”

Op 3 september 1960 ontstond een regeringscoalitie van christendemocraten van de CVP (voorloper van cdH en CD&V) en liberalen van de PVV (voorloper van MR en Open Vld), onder leiding van Gaston Eyskens. Eind september presenteerde die haar regeringsverklaring. Ze werkt de voornaamste maatregelen uit in “De wet voor economische expansie, sociale vooruitgang en financieel herstel”, beter gekend als de Eenheidswet.

De plannen riepen onmiddellijk verontwaardiging op bij werknemers en bij links. Niet zonder reden: de regering-Eyskens raakte aan sociale verworvenheden, bekomen als resultaat van jaren strijd en dankzij de kracht die links wist op te bouwen na de oorlog. Om het “overheidstekort aan te vullen” wilde ze belastingverhogingen, strengere controles van werklozen, vermindering van de werkloosheidsuitkeringen na een bepaalde tijd, de pensioenleeftijd verhogen in de openbare diensten, de overheidsuitgaven terugdringen, … Terwijl de grote vermogens en de grote ondernemingen volledig gespaard bleven.

Van protestacties tot algemene staking tot de finish

Van bij het begin verzetten de vakbonden zich tegen de Eenheidswet. Nog voor de indiening van het wetsontwerp op 12 oktober, was er op 8 oktober in Antwerpen een betoging in gemeenschappelijk vakbondsfront van de gemeenteambtenaren. Maandag 21 november volgden werkonderbrekingen van twee uur in het Luikse industriebekken. Op 12 december lanceerde de ACOD een oproep voor algemene staking voor onbepaalde duur vanaf 20 december. Dat was de dag waarop het debat over de Eenheidswet in het parlement van start zou gaan. Binnen de vakbonden ontstonden discussies over de verdere aanpak van de acties, maar de spanningen namen toe en de werkende bevolking wilde de strijd aangaan.

Op 14 december waren er in alle industriële centra van het land werkonderbrekingen. De arbeiders van ACEC (Ateliers de Constructions électriques de Charleroi) verklaren zich op 19 december principieel akkoord met een algemene staking voor onbepaalde duur in gemeenschappelijk vakbondsfront. Anderen volgden. Georges Debunne, voormalig algemeen secretaris van de ACOD en later voorzitter van het ABVV, vertelde hierover het volgende: “De beslissing valt: de regionales, zonder onderscheid tussen Vlamingen, Walen of Brusselaars, beslissen tot de algemene staking tot de finish vanaf 20 december 1960, dag waarop in het parlement de discussie over de Eenheidswet zal beginnen. De vakbondsafgevaardigden van Henegouwen, met Charleroi op kop, van Luik, Gent en Antwerpen zijn zeer vastberaden. Ze zullen het later bewijzen.” Zo begon de “Staking van de eeuw”.

Eind december nam de beweging in hevigheid toe. Vanaf 21 december nam de staking uitbreiding en op de 22ste lagen heel Wallonië, Antwerpen en Gent volledig plat. De staking bereikte een hoogtepunt op 29 december, toen in heel het land een miljoen mensen staakten.

Leugens, intimidatie, repressie: de macht bibbert

Aan de andere kant bleef de regering ook niet met de armen over elkaar zitten. Ze trachtte de staking te breken. Gaston Eyskens schreef bijvoorbeeld over de beweging: “Het is verbijsterend als je het aantal en de absurditeit bekijkt van de informatie die men systematisch onder het publiek verspreidt en die met geen enkele werkelijkheid overeenstemt. Zo bedriegt men de werknemers die te goeder trouw zijn en die men meesleurt in een actie waarvan zij de werkelijke beweegredenen niet kennen.”

De progressieve beweging reageerde hierop door de werkende bevolking te informeren. De Rode Vaan, het blad van de Communistische Partij, bracht verslag uit over de gebeurtenissen in alle uithoeken van het land, verspreidde kritische analyses en de vooruitzichten in verband met de eisen. Een gelijkaardige rol speelde het dagblad La Wallonie. In die mate dat de krant zelfs in beslag werd genomen op bevel van de regering. Ze deed een oproep aan de soldaten, teruggeroepen uit Duitsland om te worden ingezet tegen de stakers, om niet tussenbeide te komen.

De regering, waarin de christendemocraten zetelden, kon ook rekenen op steun van de kerkelijke overheid. Op 23 december, de vooravond van Kerstmis, zou kardinaal Van Roey de staking publiekelijk veroordelen. Hij riep de werknemers op weer aan het werk te gaan. Natuurlijk wilden ze hiermee het ACV verhinderen aan de acties mee te doen. De leiding van de christelijke vakbond was al teruggefloten door de CVP, met wie ze toen zeer nauwe banden had. Maar aan de basis stonden veel mensen te trappelen om samen met het ABVV de strijd te beginnen. De voorzitter van het ACV, August Cool, liet Gaston Eyskens weten: “Ik hou mijn troepen niet meer in de hand. In weerwil van onze instructies verbroederen de christelijk gesyndiceerden zich steeds meer met hun socialistische collega’s. U moet toegevingen doen. Anders sta ik niet meer in voor wat er zou kunnen gebeuren.”

Opnieuw aan de slag, met opgeheven vuist

Vanaf 27 december trad de beweging in een nieuwe fase met grote betogingen in verschillende steden. De regering greep naar haar laatste redmiddel, gewelddadige repressie. Steeds meer mensen werden aangehouden – voor 9 januari zou hun aantal oplopen tot 1.000 – en gewelddadige botsingen tussen betogers en politieagenten liepen uit op de dood van vier stakers.

Het verzet en de vastberadenheid van de stakers werden dus zwaar op de proef gesteld. Al kende de staking een groot succes, ze was zwaar. Mensen begonnen het inkomensverlies te voelen. Toch hielden de werknemers het uit en gingen ze zich steeds beter organiseren, vooral in de meest strijdbare sectoren en fabrieken.

Na meerdere weken staking voelde men midden januari dat het einde van de staking er ondanks alles toch zat aan te komen. Er ontstond ook verdeeldheid in de beweging: de leiding van de BSP (de toen nog nationale socialistische partij), waarvan de partijmilitanten actief waren op het terrein, voerde liever actie in het parlement dan op  het terrein en op straat. De partij richtte haar eisen meer op de val van de regering dan op het verzet tegen de maatregelen als dusdanig. In het noorden van het land stonden de werkende mensen onder bijzonder zware druk. Een na een gingen ze weer aan het werk. De opkomst van de Waalse regionalistische tendens ten slotte versterkte nog de middelpuntvliedende krachten.

Vanaf 16 januari begon de beweging te verslappen en op de 23ste hernamen de laatste stakers het werk. Opnieuw aan het werk, maar niemand ervaarde dit als capitulatie. De arbeiders trokken in groep de fabrieken binnen met opgeheven vuisten onder het zingen van de Internationale. Het was een symbolische daad. Ze zouden op geen enkel moment het hoofd hebben gebogen. Ze gaven meteen een duidelijke boodschap aan het adres van de werkgevers: de werkende bevolking was niet verslagen en zou zich in de toekomst ook niet laten doen.

Eyskens: hoogmoed komt voor de val

Uiteindelijk keurde het parlement op 13 januari de Eenheidswet goed. Een maand later, toen de staking voorbij was, kreeg de wet ook de goedkeuring van de Senaat. Maar dat was maar een schijnvertoning: de beweging had de regering wel degelijk op de knieën gekregen. De regering viel op 20 februari.

Tot het laatste moment had ze getracht te laten geloven dat de staking niets had uitgehaald en geen enkele invloed had op haar beleid. Ze zou niet plooien. Maar de feiten toonden aan dat het wel degelijk de moeite waard was dat de werknemers zo vastberaden bleven. Jacques Yerna, ex-nationaal secretaris van Gazelco (de ACOD-afdeling die de werknemers uit de sector van gas en elektriciteit organiseert), oordeelt dat “door het feit zelf van deze staking de arbeidersklasse bewezen heeft dat ze in staat is haar wil op te leggen aan de overheid”. Ook al werd de wet goedgekeurd, ze werd nooit als zodanig toegepast. Het zou trouwens twintig jaar duren voor een regering nog eens opnieuw een even frontale aanval durfde te doen op de verworvenheden van de werknemers, uit vrees voor een nieuwe “staking van ’60-’61”.

De “Staking van de eeuw” was een zeldzaam rijk gebeuren. Robert Dussart was hoofddelegee bij ACEC, waar hij de staking mee op gang trok, en communistisch militant. Hij onthield van deze staking vooral een boodschap van hoop: “Het zal nooit meer ’60 zijn zoals ’60, maar wel een boodschap om nooit meer de armen te laten zakken en weg te glijden in defaitisme. Elke strijd kent haar eigen succes, ook al krijg je de indruk dat je hem niet hebt gewonnen. Elk gevecht is onderdeel van het bouwsel van opeenvolgende strijdbewegingen. Nooit de moed laten zakken! Hoop, dat moet telkens de beweegreden zijn voor elke strijd.”

Op het ritme van de staking

Het is moeilijk om zich in te beelden wat zo’n algemene staking concreet inhoudt. De staking van ’60-’61 was de grootste sociale strijd die in België werd gevoerd sinds WO II. Qua omvang kan de beweging op geen enkele manier de vergelijking doorstaan met “klassieke” stakingen. Verlaten treinstations, fabrieken die plat liggen, hele winkelstraten met gesloten winkels, overal regelmatig algemene vergaderingen van werknemers, familie en vrienden van stakers die op allerlei manieren concrete steun organiseren aan de piketten (voor eten zorgen, geldinzamelingen, informatie…)… En dat weken aan een stuk, niet rond een enkel bedrijf, maar in hele steden en hele streken waar het leven verliep op het ritme van de algemene staking.

“Combattre pour nos droits”, een documentaire over de staking van ’60-’61 tegen de Eenheidswet. Gemaakt door Frans Buyens. Nederlands gesproken, Engels ondertiteld

Ook veel cafés en zelfstandigen sloten hun deuren uit solidariteit met de stakers. Want ook al stelden de regering en de patroons alles in het werk om de beweging op duizend en een manieren te verdelen en de mensen tegen de stakers op te zetten, toch kwamen er heel wat solidariteitsbetuigingen.

In de fabrieken kwamen de meest actieve en strijdbare arbeiders bijeen om samen het verzet te organiseren. “Er gebeurt iets heel opmerkelijks”, aldus Marcel Baiwir, delegee bij Cockerill Ougrée en militant lid van de Communistische Partij, “er ontstaan weer stakingscomités in sommige fabrieken.” Daarin vinden delegees en militanten elkaar. Ze organiseren er de strijd en de democratie binnen de bedrijven.

De werknemers namen trouwens ook hun verantwoordelijkheid en organiseerden zelf het leven daar waar de staking de economische en administratieve activiteit lamlegde. De vakbonden organiseerden en voorzagen in de nodige gemeentelijke dienstverlening en zorgden zelfs dat een aantal winkels bepaalde uren openbleven.

Houding van de BSP tegenover de staking

Na het ontslag van de regering kwamen er nieuwe verkiezingen en kwam de BSP aan de macht met de CVP. Grote delen van de Eenheidswet werden pakket per pakket goedgekeurd. De Eenheidswet was niet van de baan, maar wel een flink stuk van de inhoud. De verlaging van de loonbarema’s in de openbare diensten kwam er niet, evenmin als de verlaging van de werkloosheidsuitkeringen. Toch voelden velen dit beleid aan als verraad en bij de volgende verkiezingen in 1965 verloor de BSP 20 zetels. Om te begrijpen hoe dit mogelijk was, ondanks de vele socialistische basismilitanten die actief waren in de strijd, moeten we de syndicale en politieke strategie van links analyseren en vooral kijken naar de impact van de eisen die de verschillende tendensen in deze strijdbeweging naar voren schoven.