Tijs Boelens is een jonge, gedreven boer uit het Pajottenland. Samen met 2 collega's Tone en Sander runt hij een coöperatief groenten- en akkerbouwbedrijf, “de Groentelaar” genaamd (www.degroentelaar.be). Tijs is tevens een van de trekkers van het Boerenforum, een actie- en vormingsgroep van boeren die geen toekomst zien in het huidige landbouwbeleid en die op zoek zijn naar een alternatief voor de industriële, op kapitalistische leest geschoeide landbouw. De internationale beweging voor agro-ecologie is heel inspirerend en steunt hem en zijn collega's in het uitwerken van zo'n alternatief. Daarnaast werkt Tijs deeltijds bij Regionaal Landschap Pajottenland & Zennevallei, een organisatie die via allerlei projecten onder meer de natuur en het landschap van die streek wil promoten en ook nieuwe accenten wil leggen in de plattelandseconomie.
Ook Luc Vankrunkelsven, één van de bezielers en trekkers van Wervel, was aanwezig bij het interview.
Wat betekent agro-ecologie?
Er bestaat niet één enkele definitie van agro-ecologie. Het Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw (VILT) ziet agro-ecologie zo:
“Agro-ecologie is een landbouwmodel dat streeft naar een meer duurzame toekomst voor zowel de gangbare als de biologische landbouw. De agro-ecologische landbouwer bekijkt het landbouwbedrijf als een geheel dat samenhangt met de omgeving, de bodem, de buurt. Hij of zij is een meer autonome en onafhankelijke landbouwer, die bij elke stap in de bedrijfsvoering de impact op het gehele landbouwecosysteem in rekening brengt, zowel op lokale, regionale als mondiale schaal. Zo staat het beperken van externe inputs (nvdr: met inputs wordt onder meer bedoeld: chemische meststoffen, pesticiden, aangekochte zaden, aangekocht veevoeder en antibiotica,...) en het sluiten van kringlopen centraal in dit model, en wordt bodemvruchtbaarheid en -weerbaarheid, een (vol)waardig inkomen en robuuste agro-ecosystemen nagestreefd. Een landbouwmodel binnen de grenzen van de planeet dus.1
Naast een landbouwmodel is agro-ecologie ook een sociale beweging, waarbij samenwerking tussen boeren en consumenten, naast samenwerking binnen elk van deze groepen, centraal staan. Dit met het oog op een eerlijke landbouw en op (h)eerlijk voedsel. Eerlijk slaat zowel op de vergoeding (prijs) voor en het inkomen van de boer als op de prijs die de consument betaalt, en bovendien ook op eerlijk omgaan met de natuur en het leefmilieu.”
Hoe reageer jij hierop, Tijs ?
Tijs: agro-ecologie betekent inderdaad heel wat méér dan het toepassen van bepaalde technieken. Het gaat eerder om een manier van denken en handelen die ernaar streeft om de voordelen van de natuur door de boer zelf aan te wenden in de landbouwpraktijk.
Het begint met kleine dingen. Ik denk bijvoorbeeld aan een gangbare boerin uit Oetingen: wanneer in de lente de zwaluwen aankomen zet ze de schuurpoort wijd open... Een ander voorbeeld de veeboer die blauwwit “dubbeldoel”2 rundvee fokt met een eigen stier, om zijn dieren niet tot het uiterste te drijven op het vlak van melk- of vleesproductie3 en niet alle economische kaarten in te zetten in slechts één enkele landbouwsector.
Dat zijn twee voorbeelden van gangbare – niet-biologisch telende – boeren die agro-ecologische elementen in hun boerenstiel vervat hebben. Het eigenaardige aan agro-ecologie is echter dat het geen eindhalte heeft. Je kan altijd verder gaan in het zoeken van de match tussen landbouw en ecosysteem… Net dat gegeven maakt het soms ook moeilijk te vatten voor de hedendaagse boer. Maar het is wel belangrijk om je bedrijf uit te baten in samenhang met de leefomgeving en om die samenhang voortdurend positief proberen te beïnvloeden.
Essentieel in agro-ecologie is samenwerking. Een voorbeeld van die samenwerking kan je zien in mijn bedrijfsvoering: een bevriend koppel zocht 15 ha grond voor de mengteelt van grasklaver voor hun biobedrijf. Grasklaver is een eiwitrijke voederteelt waardoor hier minder soja4 moet ingevoerd worden. Een andere boer die 30 ha bewerkte maar failliet ging door de melkcrisis van 2009, stelde voor om die te gaan telen op zijn velden. Dit gaf aan die andere boer de kans om zelf ook naar de biologische teelt om te schakelen en daarmee minder inputs en meer autonomie te verwerven. Bovendien gaven ze aan ons de kans om met onze groenten aan de slag te gaan op een perceel van hen. Zij kunnen op die manier makkelijk gebruik maken van onze – voor de biologische teelt aangepaste – machines zoals de wiedeg en de schoffelbalk5. Dat zijn 3 bedrijven die samen vooruit kunnen…
Luc: er kunnen wel paradoxen ontstaan: aankoop van extra grond -om gras-klaver in te zaaien en zo minder Braziliaanse soja-water-grond te importeren- kan de prijs voor de omliggende landbouwgrond hier opdrijven.
Om de invoer van soja te kunnen verminderen, is het nodig dat we minder dierlijk eiwit gaan verbruiken, dus minder vlees vooral, en dit om verschillende redenen. Maar het laat ook toe om onze veestapel beduidend af te bouwen.
Ik denk daarnaast ook terug aan de stelling van varkenshouder en gewezen ondervoorzitter van het Algemeen Boerensyndicaat (ABS) Luc Van Dommelen (interview in Wervelkrant van september 2016). Deze pleit voor een grondige systeemverandering. In ons land worden immers meer dan tweemaal méér varkens geproduceerd dan nodig is voor zelfvoorziening. Ten koste echter van mens, dier en milieu: de prijzen voor de boer zijn meestal verlieslatend door overproductie. Het veevoeder is voor een groot deel ingevoerd uit landen als Brazilië waar het regenwoud en de savanne moeten wijken voor de sojateelt. De varkens zitten te dicht op elkaar in de stallen, lijden stress en worden te vlug ziek waardoor ze veel antibiotica krijgen..
Een oplossing zou zijn: de varkensstapel verkleinen en meer gaan richten op de lokale markt in plaats van op export.
Wat meer plaats toelaat voor de dieren in hun hokken of voor hun buitenbeloop. Zodat ze ook minder stress lijden, hun gezondheid beter blijft en ze minder antibiotica nodig hebben. Een kleinere veestapel brengt tevens minder (overzeese) soja-import mee.
In ruil is er wel een eerlijke prijs nodig voor de veehouder.
Maar zo'n verandering vergt natuurlijk een omvattend, doordacht overheidsbeleid én -begeleiding. Rond en in de veehouderij zitten immers veel andere bedrijven, met hun belangen en met hun jobs: de veevoederfabrieken, de vleesindustrie, de handel (export),... De bedoeling is niet dat er jobs verdwijnen, wél dat de arbeid in de landbouw en in de veehouderij op een andere manier wordt ingezet.
Tijs: om terug te keren naar initiatieven op terrein, zoals de boeren die omschakelen naar eigen eiwitvoorziening: deze kunnen elementen van antwoord geven op de vraag hoe het alternatief er moet uitzien. Wij moeten zoveel mogelijk naar hen luisteren en een open antwoord proberen te geven op maatschappelijke vragen. Ook de zogenaamd gangbare boeren zijn geïnteresseerd in het verhaal.
Een groot probleem is concurrentie en naijver. Uiteraard is het omgekeerde nodig: mekaar helpen en van mekaar leren. En een houding hebben van respectvol en dicht bij elkaar staan. Wat zijn de verschillen tussen de biologische en de zogenaamd gangbare landbouw?
Tijs: voor mij is het essentiële verschil het bewaren van mijn autonomie als boer.
De gangbare bedrijven doen veel beroep op leningen en kopen veel zogenaamde inputs aan bij de agribusiness rond de landbouwbedrijven (meststoffen, pesticiden, zaden, veevoeders, machines,...). Dat leidt tot grote afhankelijkheid, tot grotere risicio's.
Los van de ethische vragen op het vlak van duurzame landbouw, is autonomie het grote onderscheid.
De greep van het kapitalisme op de landbouw verloopt eigenlijk volgens een bepaald proces. Je kan het voorstellen met een driehoek: links onderaan heb je de autonome boerderij, “in boerenhanden”. De boer zorgt zoveel mogelijk op het eigen bedrijf of in samenwerking met collega's voor de nodige productiemiddelen: zaden, plantgoed, meststoffen, veevoeders,...
Dit soort bedrijf kan, onder invloed van de hele zakenwereld rond de landbouw, gaandeweg evolueren naar “als een onderneming beheerd bedrijf”, door specialisatie en schaalvergroting. Nieuwe gebouwen, grond, machines, vee,... komen dan als vreemd kapitaal in het bedrijf. Dat kapitaal moet op zijn beurt extra winstgevend kunnen zijn en het bedrijf moet vergroten en méér opbrengen. Dat leidt ook tot onderlinge concurrentie met collega's en in het algemeen tot verlies aan inkomen op elk bedrijf.
Zo gaat de spiraal verder en kom je tot de top van de driehoek: het volledig door het kapitalistisch netwerk gedomineerd bedrijf. Dat is het geval wanneer de boer bijvoorbeeld enkel nog grote aantallen van één enkele soort vee heeft, bijvoorbeeld mestvarkens, of veel hectaren van slechts enkele teelten. Dikwijls werkt de boer dan op contract met de agro-industrie, bijvoorbeeld met een veevoederbedrijf, en wordt hij/zij als zelfstandige vergoed per afgemest dier of per verkochte hoeveelheid product. In dat stadium is alle autonomie weg en wordt er alleen nog gewerkt in functie van de maximale winst van de agro-industrie en -handel.
Door het denken en handelen vanuit de agro-ecogie, kan de boer daarentegen autonoom blijven.
Neem dat de economie agro-ecologisch vriendelijk geworden is, blijft de autonomie van de boer dan nog altijd zo belangrijk?
Tijs: ook in die situatie zou autonomie nodig blijven in de uitoefening van het boerenberoep. Ik denk dan aan het verhaal van het ploegenwerk in kolchose. Bij de aflossing van de dagploeg door de avondploeg kan je een dier dat op dat moment moet bevallen niet aan haar lot overlaten. Dat kan niet omdat je als boer verbonden móet zijn met je bedrijf. Een louter mechanische bedrijfsvoering lijdt onherroepelijk tot vervreemding en tot ont-‘boer’ing. Je verliest je identiteit, je bedrijf verliest haar eigenheid en langzaamaan verlies je de vat op wat er gebeurd en waarom. De diversiteit tussen boerenbedrijven komt daarmee in het gedrang en die blijft nodig, ook wat teelten en teeltrassen betreft. Diversiteit voorkomt een te grote kwetsbaarheid… Een kwetsbaarheid die van ecologische, sociale of economische aard kan zijn.
Hoe kunnen onderzoekers een positieve rol spelen in de beweging naar agro-ecologie?
Tijs: Goede onderzoek(st)ers laten vooral de boerinnen of boeren aan het woord op samenkomsten waarop in hoofdzaak de landbouwers aanwezig zijn en waar deze zich als deskundigen buigen over problematieken in hun teelten. De onderzoek(st)er neemt alle vragen die aan hen gesteld worden als “huiswerk” mee en afhankelijk van het thema of onderzoeksdomein wordt er na een zekere tijd teruggekoppeld. Daar kan tijd over gaan. Men moet wel willen werken en vooruitgaan op een trager tempo, volgens het ritme van de seizoenen, van de natuur. De lessen die tijdens één seizoen opgedaan worden, kunnen ten vroegste tijdens het volgend seizoen vruchten afleveren.
Luc: in de gangbare landbouw verlopen de toepassingen van nieuwe technologie sneller en volgens een strakker schema, los van de natuur.
Tijs: die traagheid heb ik moeten aanvaarden. Ik gebruik de (relatieve) economische stabiliteit van de Belgische context om aan vernieuwing te werken, ook vanuit een sociale bewogenheid en om iets te doen aan de onrechtvaardige samenleving. Ik vind mijn engagement daarin geen opoffering, ondanks het feit dat ik bijvoorbeeld een deel van mijn spaargeld investeerde in dit project. Ik kijk ook naar de mondiale context en de samenhang tussen wat ik hier al of niet doe en wat er daardoor elders in de wereld al dan niet gebeurt.
Al deze elementen komen als het ware samen in de micro-wereld van mijn bedrijf, wat een vernieuwende manier van werken meebrengt.
Ons bedrijf staat nu wel voor nieuwe investeringen, met name de nodige bewaar- en koellogistiek voor de geoogste producten. Daarvoor willen we leningen aangaan bij particulieren die ons project genegen zijn. Daarna kunnen ook zij er voordeel uit halen doordat bijvoorbeeld een aantal van die mensen samen biologische groenten geleverd kunnen krijgen (“win-win”).
Hoe is de gangbare landbouw slachtoffer van het kapitalisme?
Tijs: voornamelijk door het verlies van autonomie.
Winstmaximalisatie leidt ertoe dat individuen geen controle meer hebben. Ze werken alleen nog voor de winsten van de agribusiness.
Denken we bijvoorbeeld aan de gevolgen van het wegvallen van de melkquota6. Het hele staatsapparaat duwt iedereen in de richting van maximale productiviteit, al is het maar door schuldig verzuim. Een overheid die haar boeren uitlevert aan de neoliberale wereldmarkt creëert enorm veel stress op die bedrijven.
Merkwaardig daarbij is dat bij elke landbouwcrisis de problemen “opgelost” worden door die problemen net nog groter te maken. Veelal wordt de steeds hardere concurrentie op de wereldmarkt beantwoord met een verdere schaalvergroting: kleinere bedrijven haken af en de blijvers gaan verder met een groter bedrijf. Maar het blijft een race to the bottom.
Indien de productiekost door agro-ecologie hoger is: moet die doorgerekend worden in de voeding? Wie betaalt?
Tijs: het voedselverhaal is een maatschappelijk verhaal. Het klopt niet zoals het nu wordt voorgesteld, namelijk dat elke consument individueel of elke boer individueel de keuze moet maken.
Het feit dat voedsel een gemeenschappelijk goed is dat eigenlijk niet onderhevig kan zijn aan de wetten en de grillen van de markt, wordt ook geïllustreerd door het succes van de zogenaamde korte keten.
Luc: de zogenaamde “Community Supported Agriculture (CSA; door de gemeenschap gedragen landbouw -zie website hieronder-) heeft een groot succes”. 11 jaar geleden was er één bedrijf in België, nu méér dan 30. http://www.csa-netwerk.be/
Tijs: wij willen zeker solidair zijn met de arme bevolking in steden zoals Brussel. We zaten bijvoorbeeld af en toe al samen met de vzw Collectactif in Brussel, een initiatief van vrijwilligers die in samenwerking met verschillende vzw's onder meer voedseloverschotten inzamelt op groentenmarkten en daarmee pakketten samenstelt voor mensen in precaire stuaties (vluchtelingen, sans-papiers, …). Wij zouden graag hun basispakketten aanvullen met bepaalde groenten afkomstig van ons agro-ecologisch bedrijf. Op die manier zou biovoedsel toch toegankelijk kunnen worden voor arme mensen en kan de bioboer ook overleven. Voor dergelijke initiatieven zijn wij en Collectactif echter te klein. Maatschappelijke problemen moeten echter structureel en maatschappelijk worden aangepakt. Er is nood aan een collectief engagement.
Hoe zie je jouw engagement in Boerenforum?
Tijs: de bestaansreden van het Boerenforum is het actief samenbrengen van het streefdoel naar een sociaal verantwoorde landbouw en dat van een ecologisch verantwoorde landbouw. Voor heel wat boeren is dit niet vanzelfsprekend en zelfs tegenstrijdig, ook niet voor de boerensyndicaten. Als organisatie streven we er niet naar de zoveelste boerenorganisatie te zijn naast alle andere. We willen onszelf kunnen zijn om over deze thema's met anderen in dialoog te kunnen gaan.
Zo voerden we acties tegen CETA (handelsverdrag tussen Canada en de EU). Het Algemeen Boerensyndicaat ons hierin uiteindelijk toch gevolgd. Het Boerenforum is belangrijk voor de transitiestap die ook de andere boerensyndicaten ooit moeten zetten.
Ons Boerenforum wil bijvoorbeeld ook kunnen uitleggen wie er vooral beter van wordt dat de landbouw in onze contreien steeds meer moet produceren voor (goedkope) export van voedselgrondstoffen -gedeeltelijk of geheel verwerkt- naar landen over de hele wereld.
Maakt agro-ecologie kans in een kapitalische omgeving?
Tijs: waarden als solidariteit, samenwerking en milieuvriendelijk tewerk gaan, realiseer je hier inderdaad niet zonder tegen de neoliberale stroom in te varen. In die zin sluiten we zeker aan bij de wereldwijde beweging van kleine en landloze boeren Via Campesina, die eveneens tegenstander is van de neoliberale “ontwikkeling”.
Een ander globaal economisch model is zeker noodzakelijk, zoniet zal agro-ecologie niet echt ontwikkeld raken.
https://www.youtube.com/watch?v=3EFns6PtAPI&t=81s
Websites:
Grond: https://delandgenoten.be/ ; internationaal: http://www.accesstoland.eu/
CSA: http://www.csa-netwerk.be/ ; internationaal: http://urgenci.net/
Agroforestry: www.agroforestry.be ; internationaal: www.agroforestry.eu
Visie landbouwbeleid, agro-ecologie, e.a.: www.boerengroep.nl ;
http://www.voedsel-anders.be
Wervel en Boerenforum
Boerenforum is op de eerste plaats de stem van de boeren/innen, die een andere landbouw willen. De organisatie is dan ook in hun handen en gelukkig is Tijs hun woordvoerder. Maar boeren hebben hun handen vol met hun bedrijf; zo blijkt ook bij Tijs. Initieel gaven daarom Voedselteams en Wervel een aanzet. De ervaring leerde dat boeren die andere wegen willen gaan, enerzijds met deze twee organisaties te maken hebben, maar anderzijds weinig mogelijkheden hebben om elkaar te ontmoeten en te inspireren. Daarom kwam er vanuit die twee organisaties een uitnodiging met een eerste bijeenkomst in Mechelen. Nadien kwam Oxfam-Solidariteit als ondersteunende organisatie erbij. Geen van deze organisaties wil Boerenforum claimen. Wel ondersteunen, waar mogelijk.
1. VILT-berichten (Nieuwsbrief) van 30 juni 2017
2. Dubbeldoel: rundvee dat zowel gehouden wordt om melk als om vlees voort te brengen
3. De dieren zijn dan immers ook gevoeliger voor ziekte en er moet bij kalving quasi altijd een keizersnede toegepast worden.
4. De sojateelt in landen als Brazilië gaat ten koste van het tropisch regenwoud of van de savanne (de Cerrado), gebieden met een grote biodiversiteit en een belangrijke ecologische waarde (bescherming van watervoorraden).
5. Wiedeg, schoffelbalk: werktuigen om onkruid te verwijderen zonder gebruik te maken van chemische middelen (herbiciden)
6. Melkquota: vastgestelde maximale productiehoeveelheden per melkveebedrijf. Daardoor werd het melkaanbod in de EU beheerst vanaf 1983 tot 2015. Na het afschaffen van de melkquota vanaf 1.04.2015 kwam er opnieuw een crisis van overaanbod en lage melkprijzen.
7. Het ritme van de rups’ is een film van vzw Wervel over de Cerrado, de Braziliaanse savanne, waar boeren creatieve oplossingen weten te vinden in een streek die bedreigd wordt door grootschalige sojateelt. Maar de documentaire vertelt ook het verhaal van jonge landbouwers in België die een ander soort landbouw willen en zich engageren voor Community Supported Agriculture (CSA), landbouw gedragen door de gemeenschap.
Reageren op dit artikel? Mail naar redactie@solidair.org.