Bart Peeters
De NAVO-top naar aanleiding van het 70-jarige bestaan van de alliantie begon met een bits vertoon van onenigheid. Maar de top eindigde in relatieve eensgezindheid met het aanduiden van China als nieuwe gemeenschappelijke vijand en het uitbreiden van het slagveld tot in de ruimte.
In een interview begin november met het Britse blad The Economist gooit Macron een stok in het hoenderhok. Hij verklaart de NAVO “hersendood”, een alliantie zonder duidelijke objectieven, verdeeld door interne tegenstellingen en botsende belangen. Achter deze uitspraak schuilt de Franse ambitie om een eigen Europese defensie uit te bouwen onder de Franse kernwapenparaplu.
Het PESCO-project van de EU, een permanente structurele samenwerking voor de ontwikkeling van een militair-industrieel complex op Europese schaal, telt nu al zo’n 50 projecten. Het moet de ruggengraat vormen van een Europese defensie in wording met Frankrijk als drijvende kracht. Voor Macron is de Brexit daarnaast ook een belangrijke factor: het vertrek van het Verenigd Koninkrijk maakt van Frankrijk de enige kernmacht in de EU en de sterkste lidstaat op militair gebied. Macron wil die evolutie verzilveren om de positie van Frankrijk tegenover het economische overwicht van Duitsland te versterken. Zijn oproep aan Europa om “wakker te worden en een eigen koers te varen, kreeg dan ook enige tegenwind van de Duitse eerste minister Angela Merkel. Duitsland is echter niet tegen het Europese defensieproject. Die defensie is niet zozeer gericht op de Zuid-Aziatische conflictzone, waar Trump op hamert, maar op het beschermen van Europese belangen in Afrika en de bewaking van de Middellandse Zee.
Macron wil de militair sterke positie van Frankrijk uitspelen tegen het economische overwicht van Duitsland
De onenigheid tussen Trump en Macron is dus een uiting van de strijd tussen de verschillende machtsblokken binnen de NAVO die hun economische belangen verdedigen. Maar de strijd gaat ook over de focus en de toekomst van de alliantie. Het centrale idee van Macron is dat de belangen van het Europese machtsblok niet langer totaal ondergeschikt mogen blijven aan die van de VS. Macron wil in essentie de spanningen met Rusland afbouwen en in plaats daarvan focussen op de strijd tegen het terrorisme in Noord-Afrika. Wat daarmee echt bedoeld wordt, maakt de nieuwe EU-commissaris voor buitenlands beleid Josep Borrell duidelijk wanneer hij de Sahel (Noord-Afrika dus) simpelweg “onze achtertuin” noemt (zie kader).
De Noord-Atlantische Verdragsorganisatie kwam ook onder intense druk te staan door de frequente koerswijzigingen en unilaterale initiatieven van de onvoorspelbare Trump. Die vond het bijvoorbeeld niet nodig om te overleggen met de bondgenoten binnen de NAVO alvorens hij abrupt de weg vrijmaakte voor een Turkse invasie van Syrië. De president van de VS leek zich bij de aanvang van zijn mandaat te willen ontdoen van de “last” van de NAVO, die hij voorstelde als een eenzijdige bescherming die de VS – veel te goedkoop volgens hem – bood aan alle andere lidstaten. Nu blijkt hij uiteindelijk toch het belang van de NAVO in te zien, maar wel in een nieuwe gedaante en met andere objectieven, beter passend bij de belangen van de VS. Het is die nieuwe strategie die de tegenstellingen creëerde met vooral de Europese lidstaten. Maar tegelijkertijd bood ze ook perspectieven voor de hereniging van de verdeelde alliantie door het aanduiden van een nieuwe externe vijand, de groeiende economische en politieke invloed van een “systemische rivaal”: China.
Een nieuwe vijand
In de nieuwe Nationale Veiligheidsstrategie van de VS, die het Witte Huis van Trump in 2017 uiteenzet, wordt China voor het eerst, samen met Rusland, als de grootste bedreiging voor de VS bestempeld: “China en Rusland contesteren de Amerikaanse macht, invloed en belangen en proberen om de veiligheid en de welvaart van de Verenigde Staten te ondermijnen.”1 Ook de Europese Unie noemt China in maart van dit jaar een “economische concurrent op technologisch gebied” en een “systemische rivaal die alternatieve bestuursmodellen voorstaat”.2
Deze strategie formaliseert de nieuwe koude oorlog die de VS al sinds Obama’s “Pivot to Asia” (wending naar (Oost-)Azië) voert en die door Trump opgedreven wordt tot een agressieve handelsoorlog. Maar door China nu tot de vijand van de gehele NAVO te verklaren, worden ook de Europese partners gedwongen kant te kiezen. De Chinese technologische vooruitgang bedreigt de Amerikaanse én Europese hegemonie en moet volgens Trump en gelijkgezinde Europese regeringen dus een NAVO-oorlog worden: het Westen tegen China.
De NAVO definieert zichzelf sinds het begin van haar bestaan als een defensieve alliantie, die oorspronkelijk het communisme en meer specifiek de Sovjet-Unie als vijand aanduidde. Met het einde van de koude oorlog en het verdwijnen van de communistische Sovjet-Unie verliest de NAVO dus haar (ostentatieve) bestaansreden. De VS zien hierin echter geen reden om de alliantie te ontbinden en willen ze inzetten voor haar objectief van “full spectrum dominance” – de volledige globale alleenheerschappij.
Een “defensieve” alliantie kan moeilijk bestaan zonder een gemeenschappelijke vijand, daar wordt dus naarstig naar gezocht
Een “defensieve” alliantie kan echter moeilijk bestaan zonder een gemeenschappelijke vijand. Daar wordt dus naarstig naar gezocht. De postcommunistische Russische Federatie voldoet niet echt aan de criteria, niet alleen omdat ze na de val van het communisme in chaos verzinkt en haar militaire slagkracht verliest, maar ook omdat ze onder Boris Jeltsin, de opvolger van Mikhail Gorbatschev, een gewillig en lucratief wingewest wordt voor het westerse imperialisme. Sinds Vladimir Poetin orde op zaken heeft gesteld is dat veranderd, maar ook onder Poetin stelt Rusland zich toch net iets te coöperatief en te weinig agressief op om te overtuigen als existentiële bedreiging. De invloedrijke Amerikaanse establishment-ideoloog Samuel Huntington stelt in zijn beruchte werk The Clash of Civilizations aan het einde van jaren negentig echter twee nieuwe mogelijke vijanden voor: zowel de wereld van de islam als China zouden als “beschavingsmodellen” onverenigbaar zijn met de “westerse liberale democratie”.
George W. Bush ondernam in 2001 enthousiast een kruistocht tegen het “moslimterrorisme”, maar dat blijkt uiteindelijk ook geen bevredigende vijand: “terrorisme” is tenslotte geen natiestaat met een leger dat je kan bestrijden in een klassieke oorlog. Hoewel het een handig excuus biedt om strategisch gelegen grondstofrijke landen als Irak en Afghanistan te controleren. Terwijl de VS zo hun macht en middelen verspillen aan aanslepende oorlogen zonder duidelijke uitkomst, zien ze het “gele gevaar” almaar sterker en invloedrijker worden. Obama beslist dan ook om de oorlogen van Bush af te bouwen en over te stappen op Huntington’s tweede suggestie. Een agenda die Trump nu verder uitvoert.
Tegengestelde belangen verzoend
Zo komt het dat de leiders van de NAVO-lidstaten begin december dan toch overeengekomen zijn dat er een voldoende machtige staat is, die weliswaar geen enkele militaire actie onderneemt, maar die economisch zo machtig wordt dat ze een bedreiging vormt voor het westerse imperialisme. Het feit dat die staat daarnaast ook nog eens een hybride, sterk door de staat gereguleerde economie in stand houdt, een “socialisme met Chinese kenmerken”, zoals de Chinese Communistische Partij het zelf omschrijft en dat als “oneerlijke concurrentie” gezien wordt door de voorvechters van de “vrije markt”, is mooi meegenomen.
Net zoals de VS zelf, hebben een aantal Europese NAVO-lidstaten de laatste decennia natuurlijk uitgebreide handelsbetrekkingen met China ontwikkeld, waardoor over de aanduiding van China als vijand lange tijd geen unanimiteit bestaat. Vooral de Oost en Zuid-Europese landen die sinds 2008 in structurele crisis verkeren, doen hun voordeel met belangrijke Chinese investeringen. Sinds Trump de Amerikaanse economie is beginnen loskoppelen van China, is de secretaris-generaal van de NAVO, Jens Stoltenberg, een kruistocht begonnen om iedereen ervan te overtuigen dat dit een foute strategie is. China, zo beweert hij, is “dichterbij dan men denkt”: bijvoorbeeld in Afrika, waar de Amerikaanse, Franse, Duitse en Belgische belangen moeten wijken voor Chinese win-win overeenkomsten. Of in Europa zelf, waar geavanceerde technologische bedrijven worden overgekocht door Chinese bedrijven, terwijl havens en andere infrastructuur onder Chinese controle komen. Die technologische en commerciële transacties worden nu openlijk en zonder schroom als excuus gebruikt om de noodzaak van een militair front te bepleiten. Cybersecurity is een eerste strijdfront, het gevecht over de bepaling van de internationale 5G-normen een tweede. Dit moet allemaal uitmonden in militaire samenwerking in NAVO-verband en het tegengaan van Chinese handelsbelangen en invloed overal ter wereld. Voor de NAVO moet China de nieuwe Sovjet-Unie worden.
Secretaris-generaal van de NAVO Jens Stoltenberg voert een kruistocht tegen China
Zoals Sophia Besch van het Centre for European Reform in Berlijn het samenvat: “De trend is een toenemende Amerikaanse bezorgdheid over de opkomst van China als een economische, politieke en militaire rivaal, wat de visie van de VS op de NAVO en de trans-Atlantische relaties transformeert. Mike Pompeo waarschuwde in februari dat de VS het moeilijker zal vinden om als partner samen te werken met Europese bondgenoten die telecommunicatie-uitrusting van Huawei aankopen. Er gaan ook stemmen op in Washington die willen dat de Europeanen meer bijdragen aan de inspanningen van de VS om de veiligheid te verzekeren en de handelsroutes te beschermen in regio’s als Zuidoost-Azië. De meeste Europese bondgenoten kunnen militair weinig bijdragen in de Zuid-Chinese Zee, maar ze hebben er wel belang bij hun politieke systemen te beschermen tegen de Chinese invloed.”
Het compromis dat Macron en Trump uiteindelijk gevonden hebben, is dat Europa de “problemen” in haar eigen “achtertuin” afhandelt – waaronder zowel Afrika als Rusland kunnen begrepen worden – zodat de Amerikaanse troepen geconcentreerd kunnen worden rond China.
De 2%-ers: Het "Gele Gevaar" en een grote winstmarge lijmen de brokken
De ideologische factor moet hierbij niet uit het oog verloren worden. Er bestaat veel discussie over het hybride politieke en economische systeem in de Volksrepubliek. Sommigen zien het als een “socialisme met Chinese kenmerken” dat als een zenmeester “het kapitalisme gebruikt om het communisme te ontwikkelen”. Anderen hebben het over een systeem dat enkele nog in naam socialistisch is en in feite de uiting is van een communistische partij die is overgenomen door kapitalisten. Voor de diverse kapitalistische machtsblokken lijdt het geen twijfel dat dit “alternatieve bestuursmodel”, waarin de staat het monetaire systeem vrijwel volledig controleert en de markt strikt reguleert, een voldoende grote bedreiging vormt voor hun belangen om hun interne strijd opzij te zetten en de rangen te sluiten tegen de toenemende Chinese invloed.
Nathalie Tocci, speciaal adviseur van Federica Mogherini (de voorgangster van Borrell) vat het als volgt samen: “Om zich aan te passen aan [deze] nieuwe realiteit, moet de NAVO op een fundamenteel niveau veranderen. In een wereld waarin 'illiberale', of minstens niet-liberale machten (lees: China, nvdr) een grotere rol zullen spelen, moeten Europeanen en Amerikanen de rangen sluiten en samenwerken om de liberale waarden te verdedigen waarop hun politieke en economische systemen gebaseerd zijn. Op het gebied van veiligheid moet de NAVO daarom nog sterker worden in de komende 70 jaren. Het einde van de internationale liberale wereldorde zoals we die nu kennen, betekent dat de trans-Atlantische samenwerking nog essentiëler zal worden dan ze nu al is. Om een gezonde trans-Atlantische relatie te behouden, zal Europa meer verantwoordelijkheid moeten opnemen voor defensie — en zal Washington meer respect moeten opbrengen voor de Europese wil voor autonomie.”3
Zoals Obama voor hem, vraagt ook Trump de lidstaten om hun defensie-uitgaven gevoelig te verhogen, tot 2% van hun bnp
Zoals Obama voor hem, vraagt ook Trump de lidstaten om hun defensie-uitgaven gevoelig te verhogen, tot 2% van hun bnp (voor België zou dat een verhoging met bijna vijf miljard euro inhouden). Ook dat is een bron van spanningen tussen de bondgenoten, omdat de huidige structuur van de NAVO het militair-industriële complex van de VS gevoelig bevoordeelt: het aan te kopen oorlogsmateriaal moet voldoen aan de NAVO-vereisten van “interoperability” (compatibiliteit). Met andere woorden: de wapens moeten vooral van Amerikaanse defensiebedrijven aangekocht worden. De aankondiging dat de NAVO vanaf nu ook de ruimte als een slagveld zal beschouwen (naast het land, de zee, de lucht en cyberspace) belooft echter tal van bijkomende vette contracten.
De militarisering van de Amerikaanse (en in toenemende mate ook de Europese) productiesector wordt zo nog maar eens opgevoerd. De Europese bewapeningsindustrie, met de Franse en Duitse multinationals op kop, juicht het initiatief toe: het Europese kapitaal eist zijn deel van de koek op. Die 2% van het bnp moet naar “onze” aandeelhouders gaan.
NATO secretaris-generaal Stoltenberg vat het bereikte compromis samen: “Ik zie geen tegenstelling tussen de inspanningen voor een EU-leger en een sterke NAVO. In feite zijn de twee perfect compatibel, op voorwaarde dat de Europese inspanningen op de juiste manier aangepakt worden. Dat wil zeggen: niet door de competitie aan te gaan met de bestaande NAVO-inspanningen en die te dupliceren, maar door complementair te werken en die inspanningen aan te vullen. Op die manier zullen de inspanningen van de EU de Europese zuil binnen de NAVO versterken.”4
NATO, What is it good for?
Het doorzichtige fabeltje dat de NAVO een “defensieve” alliantie is die de wereldvrede bevordert, is sinds 1991 nog aan weinigen besteed. De virtuele oorlogsverklaring aan China – een land dat zowel in woord als in daad een expliciete politiek van vreedzame co-existentie en non-interventie aanhangt – maakt duidelijk dat het de NAVO niet te doen is om vrede en voorspoed voor iedereen, maar om het beschermen en bevorderen van enge economische belangen.
De NAVO is dan ook geen vrije alliantie op basis van gelijke voet tussen landen die de verdediging van hun grondgebied gezamenlijk willen organiseren. Het is integendeel een offensieve militaristische alliantie die oorlogen voert buiten het eigen grondgebied en daarom een gigantisch militair budget vereist.
De PVDA zegt als enige partij in België niet alleen nee tegen oorlog maar ook tegen militarisering, tegen het Belgisch lidmaatschap in de NAVO en tegen deelname van ons leger aan buitenlandse oorlogen, zoals recent de bombardementen in Libië, Syrië en Irak. Maar wij zijn evenzeer gekant tegen een eigen Europees leger dat gelijkaardige imperialistische belangen afdwingt. Voor een klein land als België is het gewoonweg niet voordelig om onze soevereiniteit op te geven door deel te nemen aan militaire allianties die niets bijdragen aan de verdediging van ons territorium en ons integendeel tot doelwit maken door nucleaire wapens op ons grondgebied te plaatsen.
Pierre Galand: "We moeten er opnieuw voor kiezen om mechanismen te creëren die de wapenwedloop en de wapenhandel indammen
Zoals Pierre Galand, een veteraan onder de Belgische vredesactivisten en een van de woordvoerders van de massabeweging tegen de Amerikaanse kernraketten in ons land in de jaren 1980, het recent stelt in een opiniestuk: “Macron uit vandaag zijn bezorgdheid over de NAVO door te pleiten voor een Europese defensiepijler die onafhankelijker is van de Verenigde Staten. Dit is geenszins een oplossing voor het probleem van de overbewapening of voor de Europese veiligheid zelf, laat staan die van de rest van de wereld. We moeten dringend instellingen versterken die veiligheidsmechanismen kunnen uitwerken die gebaseerd zijn op samenwerking in plaats van wantrouwen. (…) We moeten er opnieuw voor kiezen om mechanismen te creëren die de wapenwedloop en de wapenhandel indammen, en middelen vrijmaken om de multilaterale mechanismen voor het behoud van de vrede en de samenwerking weer op gang te brengen. Zo kunnen we het collectieve welzijn ontwikkelen waarvan de meeste mensen op onze planeet nog steeds verstoken zijn.”5
Zowel principieel als materieel zou het voor België én Europa veel logischer zijn om een vredesbeleid te volgen zoals dat van Zwitserland: investeren in vredesonderhandelingen en ontwapening, niet in bewapening en oorlog. Een defensie-industrie uitbouwen is een wapenwedloop, geen veiligheidspolitiek. Aan vrede werken is: de militarisering stoppen, de defensie-uitgaven afbouwen en de enorme middelen die zo vrijkomen inzetten voor onze sociale zekerheid, voor internationale samenwerking en ontwikkeling en voor de strijd tegen de klimaatcrisis. Laten we ook niet vergeten dat moderne oorlogsvoering de meest ecologisch destructieve activiteit is die er bestaat en dat legers zelfs in vredestijd bij de grootste vervuilers horen.
Een actieve vredespolitiek, dat is: de oorlogseconomie doorbreken en geen olie op het vuur gooien. Het houdt in dat we de financiële en economische zuurstof van conflicten afsnijden en lokaal onderhandelde oplossingen alle kansen geven, met respect voor de soevereiniteit van de volkeren. We moeten investeren in de vredesdiplomatie. Alle oorlogen eindigen aan de onderhandelingstafel. Landen moeten soeverein kunnen zijn, zodat de eigen bevolking het voor het zeggen kan krijgen. Transparantie en inspraak van de burgers in alle belangrijke beslissingen inzake defensie en buitenlandse politiek zijn daarbij essentieel, met bindende volksraadplegingen rond fundamentele kwesties inzake oorlog en vrede. De legitieme belangen van de algemene bevolking moeten primeren over de economische belangen van een kleine heersende klasse die bereid is landen, samenlevingen, mensen en de planeet zelf te verwoesten om haar enorme winstmarges te behouden.
De “achtertuin van Europa”: het neokoloniale discours van de “buitenlandminister” van Europa
De nieuwe commissaris voor buitenlands beleid van de EU, de Spaanse sociaaldemocraat Josep Borrell, zegt in een recent interview: “De NAVO is en blijft de basis voor de territoriale verdediging van de meeste Europese landen. Dat zal niet veranderen. Niemand vraagt dat er een Europese NAVO komt. Maar we moeten wel een gemeenschappelijke militaire macht hebben die de problemen in onze onmiddellijke omgeving kan oplossen. Dat is wat de Amerikanen van ons vragen: wij moeten de verantwoordelijkheid voor “onze achtertuin” opnemen.” (De Standaard, 23 november 2019).
Het is een verontrustende nieuwe ontwikkeling wanneer een Eurocommissaris het over “onze achtertuin” kan hebben. De uitdrukking gaat natuurlijk terug op de Monroe-doctrine van de VS, waarin Zuid-Amerika als de achtertuin van de VS beschouwd wordt. De achtertuin van de EU is volgens Borrell zowel de Balkan als de Sahel. Wat “onze verantwoordelijkheid opnemen” concreet kan inhouden, leert een snelle blik op de twintigste-eeuwse geschiedenis van Zuid-Amerika: legercoups en dictaturen, militaire interventies, doodseskaders, onderdrukking van de oppositie en het roven van grondstoffen. Een blik op de geschiedenis van West-Afrika – la Franc’Afrique – sinds de onafhankelijkheid van die landen levert een gelijkaardig lijstje op. Dezelfde roofbouw en repressie die deze landen al decennia onleefbaar maakt, moet nu blijkbaar onder een Europese vlag verdergezet worden. En dat onder het mom van “China bevechten in Afrika”, aldus Navo-leider Stoltenberg. Of hoe de interne contradicties van het kapitaal verzoend kunnen worden door de koek iets anders te verdelen.
1 The White House (2017), National Security Strategy of the United States of America, December 2017
3 Politico, 3 april 2019
4 Politico, 3 april 2019
5 La Libre Belgique, 25/11/201
Reageren op dit artikel? Mail naar redactie@solidair.org.
