“Na de staatsgreep in Brazilië is het logisch dat ze Lula blijven vervolgen”

Sinds de putsch van 2016 is de Braziliaanse democratie volledig uitgehold. De gevangenisstraf voor progressieve ex-president Lula, ligt in die lijn. L’humanité interviewde Braziliëkenner Maud Chirio over wat er aan de hand is. 

Woensdag (4 april) heeft het Hooggerechtshof met zes tegen vijf stemmen de habeas corpus-motie verworpen die de advocaten van de voormalige linkse president Lula Da Silva hadden ingediend, zodat die niet naar de gevangenis zou moeten zolang niet alle rechtsmiddelen uitgeput waren. Hoe moeten we die uitspraak inschatten?

Maud Chirio.De stemming was niet echt een verrassing. Het idee dat Lula een rol zou spelen op het politieke toneel was al langer niet te verteren voor een deel van de Braziliaanse politici en voor de rechterlijke macht. Sommigen hadden gerekend op persoonlijke onderhandelingen met de rechters van het Hooggerechtshof in de hoop dat Lula niet naar de gevangenis zou moeten. Maar als je het hele plaatje bekijkt van wat er in Brazilië allemaal is gebeurd, vooral de institutionele staatsgreep (in 2016, tegen de linkse presidente Dilma Rousseff, n.v.d.r.), dan is de voortzetting van de gerechtelijke vervolging tegen Lula volstrekt logisch.

Kan Lula een gevangenisstraf nog ontlopen?

Maud Chirio.Het vonnis van het Hooggerechtshof is niet direct uitvoerbaar. Het is niet zomaar een machtiging om hem naar de gevangenis te sturen. Het hof heeft ook niet gezegd dat Lula in de komende dagen naar de gevangenis moet. Maar hij is niet langer beschermd tegen voorlopige hechtenis en zijn publieke leven is hoogst onzeker geworden. Hem naar de gevangenis sturen terwijl de bewijzen tegen hem flinterdun zijn, zou voor een deel van de bevolking voor wie hij nog altijd hun politieke leider is, trouwens heel symbolisch zijn. Anderzijds zou een opsluiting al even verontrustend zijn voor de leden van de politieke klasse, wie veel ernstigere aanklachten boven het hoofd hangen en die de regel dat men in vrijheid blijft, natuurlijk willen behouden. 

U zegt dat de uitspraak in lijn ligt met het algemene plan van de institutionele coup. Is ze ook niet te verklaren door de recente verklaringen van hoge legerofficieren? Sommigen waagden het zelfs te zeggen dat ze geweld zouden gebruiken. Hebben ze daarmee het Hooggerechtshof niet onder druk gezet?

Maud Chirio.Zeker. Het typische aan deze staatsgreep is dat een groot aantal instellingen eraan meewerken, ook juridische en militaire. Die partijen hebben vrij uiteenlopende belangen en verlaten het pad van de representatieve democratie. De internationale publieke opinie en de internationale media moeten eindelijk erkennen dat wat in Brazilië gebeurt ongrondwettelijk en illegaal is en tegen de democratie indruist. Als de bevelhebber van de landmacht publiekelijk verklaart dat het leger zijn verantwoordelijkheid zal opnemen, als het Hooggerechtshof Lula niet veroordeelt, dan dreigt hij dus heel concreet met een legerinterventie en dan leven we niet langer in een behoorlijk werkende democratie.

Wie zijn de partijen in deze staatsgreep?

Maud Chirio.Ten eerste is politiek rechts, dat best tevreden was met de democratische context zoals die tot voor kort bestond. Maar na de nederlaag bij de presidentsverkiezingen in 2014 wou dat komaf maken met presidente Dilma Rousseff. Maar het had daar geen grondwettelijke reden voor. Het vreesde dat het nog een hele tijd niet aan de macht zou kunnen komen, want de kans bestond dat Lula Dilma Rousseff zou opvolgen. Rechts was ook beducht voor gerechtelijke onderzoeken, want het staatshoofd gaf justitie de vrije hand om op te treden in het kader van operatie Snelwas(de actie tegen de corruptie bij de nationale oliemaatschappij Petrobras, n.v.d.r.). Een ander doel van politiek rechts was te verhinderen dat de olierijkdommen, die aan het einde van de regeerperiode van Lula (2003-2011) in het zuiden van de Atlantische Oceaan waren ontdekt, staatseigendom zouden blijven. Die politieke klasse wou daar een eind aan maken om die te kunnen privatiseren. En die klasse is er in 2016 op ongrondwettelijke manier in geslaagd opnieuw aan de macht te komen.

Er is ook de rechterlijke macht…

Maud Chirio. Dat is een erg conservatieve macht, maar ze is niet de knecht van de politieke klasse. Zij wil de borstel halen door de politieke klasse. Dat is ook hard nodig, want er is een groot corruptieprobleem. Die rechterlijke macht wordt een politieke macht maar een zonder wettelijke basis. Ze is ontstaan uit de bovenste lagen van de maatschappij. Ze is erg geprivilegieerd qua inkomen. Ze leeft in vorstelijke omstandigheden, zelfs naar Europese normen. Die klasse is dus uitgegroeid tot een politieke macht en bepaalt wie vervolgd wordt en wie niet, wie vrijgelaten wordt, en dat zonder zich aan rechtsregels te storen. 
De derde grote politieke macht is het leger, en ook daar komen de hoge officieren uit heel conservatieve milieus. Maar het leger speelt zijn rol in het politieke spel, en gedeeltelijk ook in de gerechtelijke vervolgingen. Het dreigt met geweld als de politiek niet de richting uitgaat die het leger wil. 
Tot slot zijn er ook de extreemrechtse volksbewegingen die vanaf 2013/2014 zijn opgedoken. Ze zijn erg aanwezig op internet maar ook op straat. Zij baseren zich op haatpolitiek. Ze beschouwen links als de abinnenlandse vijand, als de oorzaak van alles wat fout loopt in Brazilië: de toestand in de openbare dienstverlening, de corruptie. Ze stellen hun vijanden voor als beesten die geen recht van bestaan hebben. Dat is niet het discours van de rechtse politieke klasse en ook niet van het volk, maar het is wel aanwezig op het publieke toneel en het wordt daar getolereerd. Al die krachten samen, dat is echt wel verontrustend.

Wat kan er gebeuren? Moeten we vrezen dat het geweld weer zal oplaaien?

Maud Chirio.Historici zijn niet goed in het voorspellen van de toekomst. De toekomst is trouwens altijd in grote mate onvoorspelbaar. Als historica zou ik zeggen dat er geen groot complot bestaat in hoofde van de politieke partijen. Sommigen denken dat er krachten aan het werk zijn die willen dat een bepaald economisch beleid wordt voortgezet en dat de klassieke rechterzijde vanaf 2018 aan de macht blijft. Een deel van de politieke klasse hoopt daarop. Ik denk dat de deur op een kier staat om naar een autoritair regime af te glijden. Maar de verschillende politieke actoren hebben geen controle op elkaar. Niemand heeft het leger in de hand. Niemand heeft de politieke acties van de rechterlijke macht in de hand. Niemand heeft extreemrechts in de hand, politiek rechts niet en ook de rechtse volksbeweging niet. Zodra men de grondwet opzijschuift, zodra men de regels van de democratie aan zijn laars lapt, komen we terecht in een periode van onzekerheid die lang kan aanslepen en die absoluut niet in de hand wordt gehouden door de partijen die de doos van Pandora geopend hebben.

Dit interview verscheen oorspronkelijk in ons Franse zusterblad, l'humanité.