Koen Geens vangt bot met zijn justitiehervorming: een overwinning op de federale regering

Het parlement stemde over een tekst die verschillende hervormingen in justitie bevat. Een echte kaakslag voor minister van Justitie Koen Geens (CD&V). In de eerste versie van de tekst had hij geprobeerd fundamentele hervormingen door te voeren met betrekking tot de organisatie van de gerechtszittingen en de rechten van de justitiabelen. Maar deze poging mislukte nadat actoren van justitie en oppositiepartijen, waaronder de PVDA, in het verweer kwamen.

Men spreekt soms over een "schokstrategie" wanneer men een moment waarop de bevolking door een grote crisis of ramp wordt getroffen, gebruikt om maatregelen op te leggen die men op een ander moment moeilijk had kunnen doordrukken. Geens wilde duidelijk die tactiek aanwenden om zijn visie op de werking van het gerechtsapparaat op te leggen. Hij probeerde immers de gevolgen van het coronavirus voor justitie aan te grijpen om de tijdens de lockdown toegepaste tijdelijke organisatorische maatregelen van de rechtbanken te laten bestendigen. 

Het coronavirus als voorwendsel

In het kader van de tijdens de crisis ingestelde volmachten werden bijzondere maatregelen bij koninklijk besluit genomen. In de eerste plaats werd de schriftelijke procedure de regel voor burgerlijke zaken (handel, arbeidsrecht, familierecht, ...). Dit betekende dat in de overgrote meerderheid van de gevallen de zittingen werden geannuleerd en dat de rechter uitsluitend op basis van de schriftelijke stukken in het dossier (d.w.z. de door de advocaten ingediende conclusies en bewijsstukken) over de zaak besliste. Daarnaast werd de mogelijkheid geïntroduceerd om een hoorzitting door een videoconferentie te "vervangen". Hoewel deze uitzonderlijke maatregelen, waardoor de rechtszalen van hun publiek werden "beroofd", tijdens de gezondheidscrisis wellicht hun nut hadden, was het niet de bedoeling dat ze ook na de lockdown zouden blijven gelden. Ze vormen immers een gevaar voor de democratie en vergroten de sociale ongelijkheid ten opzichte van justitie.

De minister van Justitie probeerde echter om deze maatregelen een permanent karakter te geven door ze in een algemene tekst over justitie op te nemen en hem, met het coronavirus als voorwendsel, met spoed te laten behandelen. In werkelijkheid hadden de meeste van die maatregelen niets te maken met het coronavirus... Dit "containerwetsvoorstel" bevatte dan ook voorstellen voor grote veranderingen, die op verschillende punten betwistbaar zijn. 

Het schriftelijk rechtsverloop veralgemenen: minder onpartijdigheid, minder democratie

Het schriftelijk rechtsverloop veralgemenen zou in het nadeel van de burgers zijn. Het is in hun belang dat zij hun argumenten in een pleidooi kunnen uiteenzetten. Want als de rechter alleen moet voortgaan op wat er geschreven is, trekken de sterkste partijen (de staat, de bedrijven, ...) aan het langste eind. Ze kunnen immers meer geld uitgeven aan advocaten die al hun vaardigheden zullen inzetten en alle nodige tijd zullen nemen om argumenten omstandig uiteen te zetten. Bovendien zouden pleidooien en debatten tussen advocaten, rechters en rechtzoekenden niet meer bestaan. Voor mensen die zich zonder advocaat verdedigen, of die niet op de hoogte zijn van de gerechtelijke procedures, is deelname aan deze uitwisselingen van fundamenteel belang.

Argumenten of beschrijvingen van een situatie schrijven en lezen is één ding. Een mens onder ogen zien en, na die te hebben gehoord, een beslissing nemen die zijn of haar leven zal beïnvloeden, is nog iets anders. Tijdens een gerechtszitting kan de rechter ook vragen stellen en met mensen die voor hem of haar staan in dialoog treden. Men zou dat moeten aanmoedigen, zodat een zitting een echt uitwisselingsmoment tussen de verschillende partijen zou zijn. 

Laten we een concreet voorbeeld nemen: een rechter moet beslissen over de voogdij over kinderen. Dit is een zeer belangrijke beslissing die een reële impact zal hebben op zowel ouders als kinderen. Om die beslissing echt met kennis van zaken te kunnen nemen, moet de rechter beide ouders kunnen horen en vragen stellen over hun levensstijl, hun plannen en hun relatie met de kinderen. Of neem het voorbeeld van iemand die meent dat hij onterecht ontslagen werd. De rechter moet de werknemer en zijn werkgever concrete vragen kunnen stellen om een precies beeld te krijgen van de arbeidsomstandigheden en van de feiten die worden aangewreven. 

Het is nu voor een burger niet altijd gemakkelijk om zich gehoord en begrepen te voelen door justitie. De procedures komen nu al hardvochtig over en staan te ver af van de mensen. Maar als mensen niet eens meer het recht hebben om hun standpunt kenbaar te maken, hoe kunnen ze dan nog vertrouwen hebben in het gerecht? Het recht op een echte gerechtszitting met mondelinge argumenten dwingt rechters om naar mensen te luisteren. Daarom mag deze procedure niet verdwijnen.

Ten slotte zou de openbaarheid van de zittingen sterk worden verminderd, aangezien de schriftelijke procedure de zittingen voor pleidooien afschaft. Vandaag kan iedereen in principe alle zittingen van de verschillende rechtbanken volgen. Dit is een belangrijke vrijheid, vooral in de context van gevoelige processen met een steunbeweging. Het is daarom cruciaal om de openbaarheid te vrijwaren.

Het gerecht is geen bedrijf

Koen Geens ziet justitie niet als een openbare dienst maar als een bedrijf. 

In het voorstel van minister Geens zou de rechter kunnen beslissen om een zitting te vervangen door een videoconferentie, zonder toestemming van de advocaten of de betrokkenen. Dat schept een grote afstand tussen de rechters, de personen die terechtstaan en de slachtoffers. Achter die maatregel gaat eigenlijk de wens schuil om justitie "rendabeler" te maken. 

Vandaag staan de magistraten onder druk en de middelen die aan justitie worden toegekend zijn ontoereikend. "We kennen de managementlogica die op dit moment bij justitie wordt toegepast: een wedren voor productiviteit, een 'logica van de cijfers', verlaging van de budgetten", luidt het bij de Conferentie van de Franstalige rechtbank van eerste aanleg. "In een dergelijke context volstaat het dat de uitvoerende macht verklaart dat de overplaatsing van gedetineerden te duur of te gevaarlijk is om de rechter voor een voldongen feit te plaatsen. Als de gedetineerden niet op de gerechtszitting aanwezig zijn, zal de rechter geen andere keuze hebben dan voor een videoconferentie te "kiezen". Geens ziet justitie niet als een openbare dienst maar als een bedrijf. We moeten de kosten verlagen en de werking rationaliseren. Dat is voor een ex-zakenadvocaat toch de normaalste zaak van de wereld? Zijn visie op justitie komt overeen met de belangen van zijn voormalige klanten...

Een vals noodgeval

De techniek van minister Geens is problematisch. Hij probeerde zijn hervorming te versnellen door parlementsleden van zijn partij, CD&V, de tekst te laten indienen (men spreekt dan van een wetsvoorstel en niet van een wetsontwerp).  Door de tekst, die volledig door de minister van Justitie is opgesteld, in de vorm van een wetsvoorstel in te dienen, kan hij een aantal formaliteiten vermijden. Zoals bij de Raad van State aankloppen voor een advies over de wettelijkheid van de tekst. 

Het wetsvoorstel werd als spoedeisend ingediend, zogezegd omdat de maatregelen deel uitmaakten van de "strijd tegen het coronavirus". In werkelijkheid hadden maar weinig van die maatregelen met het coronavirus te maken. Het was veeleer een 'containertekst' met een reeks zeer uiteenlopende, niet dringende maatregelen. Bovendien was er over de inhoud van de tekst geen overleg geweest met het maatschappelijk middenveld. Zoals gewoonlijk wilde minister Geens zijn visie doorzetten en opdringen, zonder naar de betrokkenen te luisteren. Deze houding brengt hem al jaren in aanvaring met vele magistraten en professionals van justitie. Elke hervorming van een wetgeving met blijvende gevolgen zou in nauwe samenwerking met de actoren uit het veld moeten gebeuren.

Een overwinning op de regering

Alle actoren van justitie hebben zich tegen het plan van Geens verzet. Dat is redelijk uitzonderlijk. Het machtsvertoon van Geens werd zeer slecht onthaald. Zowel advocaten als magistraten en andere professionals van justitie hadden al snel kritiek op vele aspecten van de tekst. De Orden van Advocaten, de Hoge Raad voor Justitie, de FOD Financiën, de Gegevensbeschermingsautoriteit, de Nationale Kamer van de Gerechtsdeurwaarders, de Adviesraad van de Magistratuur: ze gaven allemaal een negatief advies over de tekst. Uiteindelijk hebben die reacties, de druk van de actoren van de gerechtswereld en het politieke verzet (waaronder de PVDA in de Kamer) minister Geens doen plooien: de maatregelen betreffende de schriftelijke procedure of de videoconferentie werden geschrapt. 

Dit is een overwinning voor iedereen die gehecht is aan een menselijke justitie met meer respect voor de fundamentele rechten. Het is ook ook een overwinning op een regering die alleen naar het bedrijfsleven luistert. Het is vrij uitzonderlijk dat een minister die op een meerderheid in het parlement kan rekenen op zijn voorstellen moet terugkomen. Het is hoopgevend voor iedereen die tegen deze regering vecht.