Het pensioen: waardig inkomen of armoedebestrijding?
1 maart 2018
De pensioenen! We zijn bezorgd en kwaad: het wordt langer werken voor minder pensioen. We willen niet laten betijen. In zijn boek De Grote Pensioenroof, dat eind maart verschijnt, neemt PVDA-pensioenspecialist Kim De Witte ons mee langs de frontlijnen van het pensioengevecht. Solidair biedt u een voorpublicatie aan uit het hoofdstuk over de overal opschietende pensioenarmoede.
Richard Dever heeft de douches van de kampeerplaats gedweild, twintig vuilnisemmers geledigd en nu klimt hij langzaam op een John Deere-tractor om een grote strook gras af te rijden. “Als ik kan, blijf ik werken tot ik sterf. Want ik heb het geld nodig”, zegt Dever. 74 is hij. Tweeduizend kilometer legden hij en zijn Jeannie af vanuit hun thuis in Indiana naar deze camping in Maine. Om hier aan tijdelijk werk te geraken, dat tien dollar per uur betaalt.
In de felle zon zoekt Richard Dever, voor hij de machine start, naar een goede houding in de tractorstoel en probeert met een rubberen kussenrol zijn pijnlijk opspelende heup op te vangen. Een snapshot: de nieuwe realiteit van de oudere leeftijd in Amerika.
Recordaantallen Amerikanen ouder dan 65 zijn vandaag nog aan het werk. Al bijna een op de vijf. De laatste jaren ging het hard. Met negen miljoen zijn ze al. Terwijl sommigen meer uit keuze dan uit noodzaak werken, stappen miljoenen anderen met alarmerende financiële vooruitzichten in hun pensioen en moeten gaan werken.1
Het land van de Devers heeft als wettelijk pensioen alleen het povere basispensioen van de social security. De uitkeringen daarvan hebben sinds het jaar 2000 al een derde van hun koopkracht verloren.
Duizenden ouderen zijn ook on the road. Werkkampeerders worden ze genoemd, workampers. Mensen die zich een camper aanschaffen en ermee door het land trekken. Uitkijkend naar seizoensarbeid, al betaalt dat slecht.
In de kersttijd huurt het Camper Force-programma van Amazon duizenden grijze workampers in om online orders te verpakken. Walmart, de supermarktketen met zijn reusachtig grote parkings waar campers welkom zijn, huurt oudere workampers in als portier of kassier. Websites als Workamper News lijsten honderden baantjes op: voor de ticketverkoop bij de populaire racekoersen in Florida, voor de oogst van suikerbieten in Minnesota, of voor werk als bewaker op de olievelden in Texas.
Jeannie en Richard Dever vonden hun camping-job online en reden in mei naar hier in Maine, om er te blijven tot het einde van het seizoen in oktober. Met hun American Star-camper trokken ze voor het eerst op pad toen Jeannie 66 werd. Sindsdien hebben ze gewerkt in Wyoming, Pennsylvania en nu in Maine. Bovenop hun looncheque van tien dollar per uur krijgt het koppel samen nog 22.000 dollar per jaar van de social security. Het volstaat ternauwernood om de oplopende gezondheids- en andere kosten te betalen.
“Zouden we niet werken, dan zou ons geld vlug op zijn”, zegt Richard nu we hen bij de lunch terugzien in hun camper. Zijn geruite shirt hangt vol stof en halfdroge grassprietjes. Hij is bezweet en moe.
Jeannie heeft vanaf half negen de hele voormiddag aan de balie van de camping gestaan, mensen ingecheckt en snoep, spuitbussen tegen insecten, allerlei klein kampeermateriaal verkocht. Ze heeft haar witte sneakers uitgetrokken en laat haar gezwollen voeten rusten. Maar ze praat niet graag over haar ouderdomskwaaltjes en de artritis in haar gewrichten. “Dit werk is een zegen”, zegt ze.
Richard heeft zopas beslist om zijn werktijd terug te draaien tot 33 uur, maar Jeannie presteert nog altijd veertig uur per week. Soms zelfs een beetje meer. Enkele dagen geleden was ze urenlang bezig met de schoonmaak van een trailer waar iemand een kachelvuurtje met een blusapparaat had gedoofd. Op haar buik moest ze het stof onder de kachel weghalen. Volgend jaar hoopt ze werk te vinden waar ze kan bij zitten. Ze neemt een kom met gehaktbrood uit de compacte ijskast van de camper. “Heb je met één sandwich genoeg?” roept ze naar Richard. “Ja, eentje is genoeg, dank je”, zegt die terwijl hij vanuit het slaapkamertje opduikt met een nieuw shirt.
Zonder een woord te zeggen leunt Jeannie voorover en trekt zijn blauwgestreepte bretellen over zijn schouders – een dagelijkse taak die stilaan moeilijker valt voor de man met wie ze vijfenvijftig jaar geleden trouwde.2
Flaschensammler, een nieuw beroep
Zich meer zorgen maken over kunnen rondkomen dan over de dood. Ook dichter bij huis, in het Duitse Wirtschaftswunder, zijn heel veel ouderen aan het werk. Zoals Anna Leeb, bij het centraal station van München. In de omgeving raapt ze op haar 76ste nog altijd lege flessen bijeen om met het statiegeld haar pensioen aan te vullen. Niet in het station zelf, maar in de omgeving. Want ze werd al eens door de spoorwegpolitie aangesproken: in het station mag je geen flessen inzamelen, zegt het huishoudelijk reglement van Deutsche Bahn. Ze kreeg huisverbod. Maar soms loopt mevrouw Leeb toch door het station om op haar ronde sneller aan de andere kant te geraken. Ze heeft een slechte heup, van te veel geloop krijgt ze last. Ze heeft een rollator. Die kan ze ook gebruiken als kapstok voor plastic pakken en zakken.
In het station vond ze twee lege flessen en die deponeerde ze in een van die zakken. Dat zag de spoorwegpolitie. Waarop Deutsche Bahn haar aanklaagde voor huisvredebreuk. Gevolg: bijna 2.000 euro boete plus de proceskosten. Een woordvoerder van Deutsche Bahn rechtvaardigde zich: “Wanneer in de afvalbakken gewoeld wordt, dan valt er veel naast. Netheid is voor onze reizigers een belangrijk punt.”3
Een vleugelslag van een vlinder in het Braziliaanse Amazonewoud kan maanden later een orkaan veroorzaken in Texas. Zo gebeurde met oma Anna Leeb en haar twee statiegeldflessen. Want die zorgden voor een internetpetitie met meer dan 100.000 handtekeningen en voor allerlei foto’s en getuigenissen in de krant. Dat bracht de zaak in het Duitse parlement. Deutsche Bahn moest weer inbinden. Dat een parlementslid van de partij van Merkel in alle ernst voorstelde om het statiegeld te verhogen en zo iets te doen aan de pensioenarmoede, vind ik een toppunt van mensenverachting.
8 cent per bierblikje, 25 cent voor een lege plasticfles. Flaschensammler, het is een legertje dat rondscharrelt in stations, in parken en natuurlijk bij grote evenementen als voetbalwedstrijden, festivals en openluchtconcerten – niet alleen in München, in alle Duitse steden. Statiegeldflessen mag je in elke willekeurige supermarkt inleveren en dat heeft geleid tot de geboorte van deze nieuwe beroepsgroep van veelal gepensioneerde mensen: de statiegeldverzamelaars. Met duizenden zijn ze.
Ze hebben een leven lang gewerkt en komen toch niet rond met hun pensioen. Daarom gaan ze, ook al zijn ze zeventig, in supermarkten de winkelschappen opruimen, reclamefolders bussen, medicijnen afleveren aan apotheken, fietsen herstellen, taxi rijden, kantoren of tuinen schoonmaken en Flaschen sammlen. In de leeftijd tussen 65 en 74 zijn ze in Duitsland met een miljoen.
Arme sociale zekerheid
Alle ervaringen leren dat een sociale zekerheid die focust op armoede, vroeg of laat omslaat in een arme sociale zekerheid. Ze verliest immers de steun van de middenklasse, wordt krachteloos en sterft. Dat is de strategie van de verrotting.
In die strategie goochelen bakkers van lucht met pensioenmodellen die mensen nog langer laten werken voor minder pensioen. Nee, dat de armoede onder de ouderen toeneemt is geen collateral damage van de globalisering of van de demografische verandering. Het is het resultaat van een liberale visie op sociaal beleid.
Die visie werd ontwikkeld door sir William Beveridge, een lid van het Britse Lagerhuis. Hij kreeg tijdens de Tweede Wereldoorlog de opdracht om een globaal plan voor de Britse sociale voorzieningen uit te werken. Dat plan moest een blauwdruk van volksverzekeringen worden die in de naoorlogse jaren van wederopbouw het licht moesten zien.
Beveridge was een vurige liberaal. Hij beschouwde luiheid en nutteloosheid als grote vijanden van de armoede. Zijn globaal plan ging dan ook uit van een samenleving met een vrijwel volledige tewerkstelling. Hij stelde voor dat iedereen in de actieve leeftijd een contributie voor een nationale verzekering zou betalen waarmee alle burgers dezelfde minimale bescherming zouden krijgen. Voor Beveridge moest dat systeem garant staan voor een bescheiden levenspeil “below which no one should be allowed to fall”. Het was een plan voor een universele basisbescherming tegen armoede, geen loonvervanger zoals het model bij ons of in Frankrijk en Oostenrijk.
Onder andere Nederland, Ierland, en de Verenigde Staten namen dat liberale alternatief van Engeland over.
Sir Beveridge knoopte historisch aan bij de vroegere armenzorg. Zijn basisbekommernis was het armoederisico in de ouderdom, wanneer het inkomen uit arbeid wegvalt, aanpakken. Alle leden van een samenleving die een bepaalde leeftijdsgrens bereiken, hebben recht op een basisbescherming, ongeacht wat ze tijdens hun loopbaan verdiend hebben, zo klinkt het bij de Beveridge-aanhang vandaag nog. De tegenstanders antwoorden: jullie basispensioen is alleen maar een veredelde openbare onderstand die ervoor moet zorgen dat de ouderen niet omkomen van honger. Waarop de Beveridge-aanhang beweert “ruimte te laten” voor de middenklassen om hun pensioen aan te vullen met privéspaarrekeningen.
De Verenigde Staten zijn een duidelijk voorbeeld van het Beveridge-model. De social security is er het kleine basispensioen. De overheid port er iedereen aan zelf te sparen om te vermijden als oudere in een veel lagere levensstandaard of armoede te tuimelen. Maar dat is een begoocheling.
Want intussen bouwen de bedrijven hun engagement voor bedrijfspensioenen stelselmatig af. In 1985 verzekerde de Pension Benefit Guaranty Corporation nog 112.000 bedrijfspensioenen. Vijfentwintig jaar later is dat aantal geslonken tot minder dan 28.000.4 De werknemers staan er alleen voor.
Massaal veel gespaard pensioengeld, 2.700 miljard dollar, ging bij de financiële crisis in 2008 in rook op, dat is 31 procent van alle Amerikaans pensioenspaargeld.5 “Risico’s” is het sleutelwoord daar, en niet “rechten”. Risico’s in plaats van rechten: al in het woordgebruik weerklinkt het maatschappijdebat.
Groen en het basispensioen
Ook wij glijden op een hellend vlak naar beneden. De wettelijke pensioenpijler lijkt stilaan louter een middel te worden om armoede te bestrijden. Dat is ook belangrijk, maar onze sociale zekerheid is in de eerste plaats een verzekering om de levensstandaard op peil te houden. Ze vervangt ons inkomen uit arbeid. Wij betalen bijdragen op dat inkomen. Wij moeten uitkeringen krijgen in verhouding tot dat inkomen. Geen minimale bescherming tegen armoede. Maar wat zien we vandaag? Alleen de laagste uitkeringen en pensioenen worden een klein beetje opgetrokken. De gemiddelde en hogere pensioenen en maxima stagneren. Mensen merken dat ze almaar minder terugkrijgen voor wat ze bijdragen. Dat ondergraaft het vertrouwen in het hele stelsel. De wettelijke pensioenen worden omgebouwd tot een minimale bescherming tegen armoede. Voor een fatsoenlijk inkomen na een leven van intense arbeid, moeten we hoe langer hoe meer een beroep doen op de private spaaractiviteit.
Alsof die evolutie haar maar weinig gelegen laat, draait het pensioendiscours van Groen al jarenlang helemaal rond “een basispensioen voor iedereen, als een buffer tegen armoede bij ouderen”, met daarnaast “een werkbonus, bovenop het basispensioen”.
De partij plakt op haar basispensioen het getal van “1.000 euro voor iedereen, ongeacht de loopbaan”.6 Dan zitten we zowat op het niveau van de Amerikaanse social security, of op het niveau van de Garantierente, het voorstel van de Duitse Groenen voor een basispensioen van 930 euro na een loopbaan van dertig jaar.
In al zijn eenvoud biedt het voorstel van Groen geen oplossing voor al de uitdagingen waar het pensioenstelsel voor staat. Het is tekenend dat de partij de meerkosten van haar basispensioen wil “compenseren” door “een beperking van de gelijkgestelde periodes” en door “allerlei afgeleide pensioenen af te bouwen”. Daarbij komt ook het ambtenarenpensioen in het vizier.7 Of zoals Wouter Van Besien het zei op het Impulscongres van de groene partij: “Het basispensioen is betaalbaar als we ziften in de vele bestaande stelsels.”8 Groen is hier in hetzelfde bedje ziek als veel pensioenmaatregelen van de regering: bij sommige werknemers weghalen en dat geven aan anderen. Downsizen noemen ze dat.
1. The Washington Post, 30 september 2017
2. Het verhaal van de Devers komt uit Mary Jordan en Kevin Sullivan, The new reality of old age in America, The Washington Post, 30 september 2017
3. entnerin (76) sammelt flaschen. Jetzt ist sie vorbestraft, TZ M chen, 19 september 2017
4. Ilana Boivie, Who killed the Private Sector DB Plan, National Institute on Retirement Security, maart 2011, p. 3-4
5. Barbara A. Butrica, Retirement Account Balances april 2012, Accumulations in Retirement Accounts 2007-2012, Urban Institute, Fact sheet on Retirement Policy
6. Groen, Impulscongres, 19-20 oktober 2013
7. Wouter De Vriendt, 賎Groen wil fundamentele hervorming van de pensioenen: Basispensioen werkt 22% armoede bij ouderen weg, tekst van het Impulscongres 2013 p. 2
8. Groen, Impulscongres, 19-20 oktober 2013
“De grote pensioenroof. En het plan om ons pensioen te redden” van Kim De Witte Bestellen in onze shop
Dit artikel komt uit het magazine Solidair van maart-april 2018. Abonnement
Commentaar toevoegen