Henri Houben (1/2): “Ze hebben alleen de symptomen van de crisis aangepakt, niet de oorzaken”

Tien jaar geleden stortte de bank Lehman Brothers in. Ze sleurde in haar val het hele banksysteem met zich mee. Wat gebeurde er in 2008? Hoe is die crisis er gekomen? Wie is verantwoordelijk? Zijn we eruit? We vragen het aan econoom en onderzoeker Henri Houben.

Hoe is de crisis van 2008 alweer begonnen?

Henri Houben. In 2008 barstte een zeepbel. De speculatie met de hypothecaire kredieten van de mensen botste met het feit dat de Amerikaanse gezinnen hun leningen niet konden terugbetalen. Het banksysteem stortte in.

In feite was er een aanslepende crisis die in 2000-2001 ook al was uitgebarsten. Er was toen enorm gespeculeerd op technologie, internet, enzovoorts. De beurskoersen kelderden. De Amerikaanse financiële overheden verlaagden op dat ogenblik de rentevoeten sterk. Omdat het patrimonium van de gezinnen vooral bestaat uit onroerende eigendommen – huis, enzovoorts – of financiën – fondsen, aandelen … – konden de gezinnen die crisis overleven: de financiële activa daalden wel, maar de onroerende activa niet. Dankzij de lagere intresten kreeg de vastgoedsector een boost, omdat de mensen nu gemakkelijker en tegen lage interesten konden lenen om huizen en appartementen te kopen, wat ze massaal deden. Zo geraakten we effectief uit de conjuncturele crisis. Maar tegelijk werden de zaadjes gelegd voor de volgende crisis, omdat de vastgoedsector en de banken, die de aankoop van dat vastgoed financierden, op een bepaald moment natuurlijk botsten op het feit dat de meeste mensen die eigenaar wilden worden het al geworden waren en dat de anderen het ofwel niet wilden of er de middelen niet toe hadden. Toen kwamen de beruchte “subprimes”, of rommelkredieten. Ze spoorden mensen die eigenaar wilden worden, maar er de middelen niet toe hadden, aan om toch die stap te zetten, met speciale leningen waarbij ze in het begin zeer weinig moesten betalen. Maar later steeg de terug te betalen som zeer sterk. En net toen de afbetalingen zwaar werden steeg de waarde van de huizen en verkochten heel veel mensen hun huis. Met dat geld konden ze hun lening afbetalen en een beetje geld winnen. Het mechanisme van de subprimes ontplofte, omdat het enkel kan werken als de prijs van de huizen blijft stijgen.

Dat was niet het geval. De mensen die een huis gekocht hadden, konden het niet meer verkopen, er waren geen kopers meer. Tot dan toe hadden ze de afbetaling kunnen betalen, maar ze moesten nu overstappen naar een veel hoger niveau van afbetaling.

In uw boek “De veertigjarige crisis” legt u uit dat de crisis is losgebarsten in de jaren 1970. Hoezo?

Mensen die een huis gekocht hadden, kregen het niet meer verkocht en konden de aflossing niet meer betalen. Dat is de basis van de subprimecrisis.

Henri Houben. In de jaren 1970 was er een opeenvolging van gebeurtenissen, maar het is de stijging van de olieprijs die het vuur aan de lont stak. De olieproducerende landen behielden een deel van hun overschot en de prijzen schoten de hoogte in. Dat leidde tot een algemene crisis, die sommige sectoren, zoals de staalindustrie, zwaar trof.

De Amerikaanse centrale bank nam een draconische maatregel: ze bracht de interestvoeten op 20%. Alle interestvoeten volgden, wat leidde tot een zware crisis. Alle investeringen werden geblokkeerd, want om investeringen te financieren met kredieten moesten interesten van boven de 20% worden betaald. Er volgden faillissementen, ontslagen, de werkloosheidsgraad steeg en de overheidsschulden explodeerden, vooral die van de Europese landen,. Want als de Europese landen hun interestvoeten niet hadden aangepast aan die van de Amerikanen, was het geld naar de Verenigde Staten gestroomd. De Belgische schuld explodeerde en bereikte zijn hoogste niveau: meer dan 150% van het bnp.

De overproductiecrisis

Elke kapitalist wil winst maken, liefst elk jaar meer dan het jaar ervoor. Daarom verhoogt hij zijn productie zoveel als hij kan, om meer te verkopen dan zijn concurrenten en een zo groot mogelijk deel van de markt van hen af te pakken.
Maar de koopkracht van de bevolking stijgt zo snel niet, zelfs al stijgen de lonen of de loonmassa. Daardoor komt het dat een deel van de geproduceerd goederen niet verkocht geraakt. De bedrijven storten zich in een prijzenoorlog om hun waar toch maar aan de man te brengen. De zwakste bedrijven beginnen verlies te maken. Dat is de crisis van overproductie.
Het paradoxale is dat er niet te veel producten zijn in verhouding tot de noden van de bevolking, maar dat er te veel zijn in verhouding tot wat de bevolking zich kan veroorloven. En dit is een terugkerend fenomeen: opgejaagd door de concurrentie en de drang naar winst probeert elke kapitalist zoveel mogelijk te verkopen. Er is geen enkele planning om de productie af te stellen op de vraag.

Bovendien deden de Verenigde Staten de koopkracht van de mensen geleidelijk stijgen. Op twee manieren. Ten eerste door de activa, het vermogen van de gezinnen te verhogen. Ze hebben een deel van de bevolking “veraandeeld”. In de Verenigde Staten bezit 50% van de mensen aandelen, onder andere via fondsen, vooral pensioenfondsen die in de jaren 1970 grote opgang maakten. Er was dus een vrij grote groei op de beurs, waardoor die fondsen bijkomende inkomsten aan de bevolking konden uitdelen.

De stijging van de olieprijzen was de vonk die in de jaren 1970 een algemene crisis ontketende

De tweede manier is door schulden. Zelfs wie geen inkomen heeft, kan zijn vermogen als borg inzetten voor een lening. Je mag niet vergeten dat in de Verenigde Staten 40% van de bevolking strikt genomen niets heeft: ofwel hebben ze helemaal niets, ofwel is hun vermogen even groot als hun schulden. Maar de andere 50 tot 60% kon meer consumeren, auto’s kopen, onroerende goederen ... Omdat ze hun huis of aandelen als borg konden inzetten bij de bank om een of ander goed te verwerven. Dat leidde tot een extreme stijging van de consumptie in de Verenigde Staten. Wat de andere landen “helpt”, omdat de Verenigde Staten, omwille van de competitiviteit, een groot deel van hun basisindustrie gedelokaliseerd hadden.

Het systeem functioneerde op die manier vanaf midden jaren 1980 tot 2007-2008, met natuurlijk verschillende crisissen. Maar alle systemen functioneren tot dan op die basis: voor hun consumptie worden de gezinnen gestimuleerd zich in de schulden te steken, ze slorpen een deel van de overproductie op die in het buitenland wordt gecreëerd en het buitenland consumeert Amerikaanse technologische producten. Dat model heeft zijn limieten bereikt in 2007-2008.

Volgens u is er sinds de jaren 1970 niets opgelost.

Henri Houben. Inderdaad. Ze hebben alleen de symptomen aangepakt maar niet de grondoorzaken: de wanverhouding tussen productie en consumptie, wat een crisis van overproductie met zich meebrengt en een verdieping van de ongelijkheid. Delen van de consumptie worden niet onderhouden en dat remt de groei. Men blijft investeren in bepaalde sectoren en soms leidt dat tot een aanbod dat veel hoger ligt dan de vraag op termijn kan opnemen.

We zitten nog altijd in die structurele crisis, in een situatie van overproductie. Om eruit te komen zijn er twee fundamentele mogelijkheden. Ofwel stapt men uit het systeem, wat volgens mij het beste is. Ofwel – en dat is de oplossing van het kapitalisme – krijgen we een massale vernietiging van productiemiddelen. Het meest radicale middel daarvoor is oorlog. Niet dat de kapitalisten tegen elkaar zeggen: “We zitten met te veel productiecapaciteiten, er zou een klein oorlogje moeten komen”. Zo gaat dat niet, maar een massale vernietiging is wel hun middel om zoveel productiemiddelen te vernietigen als er te veel zijn in verhouding tot de consumptiecapaciteiten. De oorlog is er daar een van. Dat is wat gebeurde in 1914-1918.

De consumptie van de Amerikaanse gezinnen werd opgedreven door ze in de schulden te steken. Dat model bereikte zijn limiet in 2007-2008

Maar na die oorlog zijn ze met hetzelfde systeem verder gaan werken. In 1940-1945 zijn belangrijke parameters van het systeem wel veranderd. De krachtsverhoudingen op wereldschaal, vooral door opgang van het communisme in de wereld, maakten verschillende sociale veroveringen mogelijk. Er kwam een progressieve belasting waarmee de rijken de overheid financierden, de vakbonden werden geïnstitutionaliseerd, de sociale zekerheid werd gecreëerd, ook al bestond er al een basisversie. Er werd toen een systeem op poten gezet dat zorgde voor een transfer van rijkdom van de rijksten naar de armsten. Het is door de klassenstrijd dat men het systeem in beweging kon brengen. En het is door de klassenstrijd dat men kan denken aan een ander ontwikkelingsmodel, dat niet enkel gericht is op de belangen van de grote kapitalisten.

In uw boek legt u uit dat ze te midden van deze structurele crisis de machine opnieuw gelanceerd hebben met krediet en financiële manipulaties. Is de wereld verslaafd aan geld?

Henri Houben. De groei van de financiële sector, dat is waar het kapitalisme op uitloopt. Het kapitalisme passeert langs de productie en de creatie van de meerwaarde die de werknemers voortbrengen, maar het doel is de kapitaalsaccumulatie en vermeerderen van het kapitaal. Waar het voor kapitalisten echt om gaat, dat is investeren en altijd meer winst maken, de rest is een “tussenstap”. Omdat kapitaal nodig is om te accumuleren, zijn de financiële instellingen geleidelijk de belangrijkste spelers in het kapitalistisch systeem geworden, want zij kunnen bepalen of ze ja dan neen geld lenen, of je kan investeren of niet. Zij concentreren de macht. Zij veroveren de wereld. De ontwikkeling van de financies, dat staat gelijk met de ontwikkeling van het kapitalisme zelf. Het systeem kan niet werken zonder een die financiële wereld, ook al is dat een parasiet, want zonder kapitaal kan het kapitalisme niet werken. De mastodonten van de financiële wereld zijn overigens niet meer de banken, maar de aandelenfondsen: die bezitten bijna 6.000 miljard dollar, dat is meer dan het bnp van Japan, de derde economie in de wereld.

In 2008 hoorden we in Europa dikwijls pleiten om het kapitalisme een moraal te geven, om goede beheersregels in te voeren. Wat hebben ze precies gedaan?

De ontwikkeling van de financiële wereld, dat is waar het kapitalisme op uitloopt

Henri Houben. Eerst hebben ze geld gestoken in het redden van de banken.  Niet een of twee maar het hele systeem. Want banken lenen van elkaar, als er een valt, dreigt die alle andere mee te sleuren. Met de Amerikaanse subprimecrisis werd ook Europa getroffen, want de Europese banken hadden kredieten in de Verenigde Staten. Hier zijn de banken ongeveer gelijktijdig gevallen met het failliet van Lehman Brothers (de investeringsbank die haar boekhouding vervalste en die, toen ze in 2008 viel, de andere banken met zich meetrok, n.v.d.r.).

Ze hebben dus de banken gered. Met geld van de overheid, van de bevolking dus. Daarna hebben ze een fonds opgericht om landen met grote schulden te helpen, maar op bepaalde voorwaarden. Het typische voorbeeld is Griekenland. Dat kreeg een spreiding van zijn schuld maar ook een bezuinigingsbeleid opgelegd.

Dan is er een derde mechanisme, dat de Verenigde Staten al veel eerder toepasten: een soepel monetair beleid, waarbij de banken de rommelkredieten aan de centrale bank konden geven. Die gaf hen liquiditeiten in de hoop dat de banken zouden kunnen lenen aan bedrijven en particulieren. Dat beleid werkte in de Verenigde Staten beter dan in Europa. Op korte termijn kun je daarmee sommige problemen oplossen, maar fundamenteel is er niets veranderd. We zijn dus niet echt uit de crisis. Het gaat tijdelijk beter omdat er een competitief beleid wordt gevoerd dat gebaseerd is op het uitgangspunt dat je moet verkopen aan het buitenland, buiten Europa. Dat is het Duitse model. Voorheen exporteerde Duitsland veel naar Zuid-Europa, maar nu exporteert het meer en meer buiten Europa, naar de Verenigde Staten, maar ook China. Maar dat systeem is niet duurzaam, vroeg of laat zitten we met dezelfde problemen en vallen we terug op een schema van overproductie.

Henri Houben is econoom, onderzoeker bij Gresea (Groep voor Research naar een Strategie voor een Economisch Alternatief) en auteur van verschillende boeken, waaronder De veertigjarige crisis (uitgeverij EPO)