In Bangladesh, Arbeidsters versus Europese multinationals

In oktober 2023 breekt een staking uit in Bangladesh. De arbeiders willen geen kruimels maar een degelijk minimumloon. In deze strijd tegen Europese multinationals nemen vrouwen het voortouw, met de steun van de vakbonden. We spreken met de vrouwen die onze kleding maken in het hart van de fast fashion-fabrieken in Dhaka.

“Ik begon met mijn moeder in de fabriek te werken toen ik 11 was. Ik vocht voor mijn rechten, omdat we vaak geconfronteerd werden met geweld”, vertelt Nazma Akter met vastberaden blik in haar rode sari. “We hadden geen arbeidscontracten. Ons loon was vaak te weinig of achterstallig. De ontberingen, uitbuiting en honger die mijn moeder en mij naar het werk dreven, maakten me erg kwaad. Ik realiseerde me al snel dat we deze samenleving moesten veranderen en dat we daarvoor in actie moesten komen.”

Nazma Akter is de oprichtster van de Sommilito Garments Sramik Federation, die lid is van de vakbondsalliantie IndustriALL. Inmiddels is ze het internationale gezicht van de vakbondsvrouwen in het Zuiden. We ontmoeten elkaar voor het eerst in januari 2023, in het hart van Dhaka, hoofdstad van Bangladesh. Het land, omsloten door India, is bekend voor zijn export van confectiekleding.

In België heeft iedereen tegenwoordig wel een T-shirt uit Bangladesh. Het grootste deel van de textielindustrie, waarvan de productie vroeger gedeeltelijk in België gebeurde, is ondertussen gedelokaliseerd naar Azië om de arbeidskosten te drukken. China is daarmee ‘s werelds grootste producent van confectiekleding geworden. De Europese Unie en Bangladesh, de op twee na grootste exporteur van confectiekleding, volgen op de voet. Maar onder welke omstandigheden wordt onze kleding geproduceerd?

Van fabriekskind tot internationaal gezicht van de vakbondsbeweging

“Toen ik mijn baan verloor, werd ik wegens mijn verzet op de zwarte lijst van de fabrieken gezet”, vertelt Nazma. “Ik werd voor de rechtbank gedaagd. Ik had geen geld. Mijn familie werd door de buren verstoten, ik werd uitgemaakt voor prostituee. Zo’n beledigingen zouden de meeste meisjes de moed doen opgeven, omdat ons geleerd wordt je gedeisd te houden. Maar ik kon me er niet bij neerleggen. Ik herkende me echter in geen enkele toenmalige vakbond. Ik was ervan overtuigd dat de vrouwen in de textielfabrieken hun eigen onafhankelijke vakbond nodig hadden, waar ze zelf zouden instaan voor de beslissingen die hen aangaan. Vandaar dat ik deze vakbond oprichtte, samen met mijn zussen en broers uit de fabriek.” Nazma, een fabrieksarbeidster die vakbondsvrouw werd, maakte deze vakbondsstrijd van dichtbij mee. “Als de arbeiders iets overkomt, ervaar ik dat als iets wat ook mij overkomt. De problemen waar we nu tegen vechten, zijn dezelfde als toen ik nog in de fabriek werkte: lage lonen, lange werktijden, intimidatie, misbruik, ondervoeding, gebrek aan bescherming voor zwangere vrouwen…

Dat alles blijft een uitdaging.” Europa als belangrijkste klant … en exploitant

Bangladesh, sinds 1971 onafhankelijk van Pakistan, werd al snel een bron van goedkope arbeidskrachten voor Europese fast fashion multinationals. De openstelling voor de markteconomie werd grotendeels vergemakkelijkt door de aanpassingsplannen van het IMF, die het land aanzetten tot volledige export van zijn goederen.

Nazma legt uit: “Wij zijn de steunpilaren van de Europese en Amerikaanse economie. Europa is een zeer rijk continent. Maar het is ook ons geld. Het wordt verkregen door uitbuiting. De rijkdom van het Noorden komt ook voort uit de winsten die worden gemaakt op het werk van lokale werknemers. We hebben een systeemverandering nodig. We hebben nood aan betere machtsverhoudiingen. Kapitalisme en neoliberalisme geven alleen om winst en zaken, nooit om mensenrechten.” Naar schatting 85% van het bbp van Bangladesh is gebaseerd op de textielindustrie, met 80% van de export die bestemd is voor Europa en de Verenigde Staten. Voor merken als Zara, H&M en Gap, die de lonen onder druk zetten.

Meer dan 60% van de arbeiders zijn vrouwen

Voor Nazma is het duidelijk waarom vrouwelijke werknemers in Bangladesh lid moeten worden van een vakbond: “Omdat vrouwen de belangrijkste arbeidskrachten van het land zijn. Ze leveren een enorme bijdrage aan de economie, de export en aan maatschappelijke veranderingen. Maar ze worden nog steeds uitgebuit, onderschat, uitgesloten van besluitvorming en beroofd van hun rechten.

Over talloze moeilijkheden wordt niet eens gesproken. Binnen veel vakbonden worden vrouwen nog steeds niet op dezelfde manier behandeld als mannen. Ze zouden nochtans verantwoordelijkheid moeten krijgen voor de beslissingen die hen aangaan en het recht hebben om gehoord te worden.” In de confectiefabrieken van Bangladesh werken meer dan 4,2 miljoen arbeiders.

Naar schatting is 60% tot 75% daarvan vrouw. De meesten wonen in sloppenwijken aan de rand van industrieterreinen of in arme buurten. Het minimum maandloon bedraagt 100 euro, voor 6 dagen werk per week, met werkdagen die vaak veel langer zijn dan 8 uur.

Elf jaar geleden, de instorting van Rana Plaza

Elf jaar geleden stortte in Dhaka de textiel­ fabriek Rana Plaza, een gebouw met meerdere verdiepingen, in. Meer dan duizend arbeidsters kwamen om het leven. Sindsdien is 24 april een herdenkingsdag, die de vakbonden samenbrengt rond een gedeeld trauma en de belofte dat er nooit nog een arbeidster zal sterven op de werkplek.

Voor Nazma is het duidelijk dat Europese multinationals een grote verantwoordelijkheid dragen: “Europa boekt enorme winsten op wat we in Azië produceren, waaronder kleding. We worden gebruikt als goedkope arbeidskrachten. En als ze dan toch iets doen, is het liefdadigheid. In ruil krijgen we vreselijke arbeidsomstandigheden, ongevallen zoals Rana Plaza, seksuele intimidatie, ... De Europese Unie en haar multinationals dragen hiervoor verantwoordelijkheid. We hebben op internationaal niveau dringend nood aan een veel gelijkere machtsverhouding.”

Zorgvuldigheidsplicht voor bedrijven

Als vakbondsactiviste trok Nazma naar het Europees Parlement om er te spreken over de zorgvuldigheidsplicht voor bedrijven. “Toen ik in de fabriek werkte, gebeurde er veel, maar we hadden geen netwerken om erover te praten. Niemand bekommerde zich om de textielarbeidsters in Bangladesh. Maar nu ben ik optimistisch. Ik heb ook het Belgische PVDA-Europarlementslid Marc Botenga ontmoet tijdens de betoging tegen Amazon. Een geweldige man, hij steunt ons!” Intussen is er een eerste overwinning behaald. Het Europees Parlement heeft gestemd voor een passende zorgvuldigheid in het bedrijfsleven op het gebied van duurzaamheid. Een belangrijke eerste overwinning voor de vakbonden, waar Rana Plaza vast iets mee te maken heeft. Deze wet zal een fundament van rechten creëren voor alle werknemers, het klimaat en de vakbondsrechten beschermen en een einde maken aan de straffeloosheid van bedrijven.

Hoognodige internationale solidariteit

Wanneer we Nazma spreken, bedraagt de temperatuur in de vakbondskantoren in hartje Dhaka 45°C. “Jullie steun en solidariteit zijn cruciaal” zegt ze. “Mijn land is erg kwetsbaar voor de gevolgen van klimaatverandering. De temperatuur stijgt hier elk jaar, waardoor we tegen 2030 misschien niet meer kunnen produceren zoals nu. Het is momenteel meer dan 40°C, met een gevoelstemperatuur tussen 44 en 45°C. Dat maakt het erg moeilijk voor de werkende klasse in de fabrieken, op de wegen, in de sloppenwijken. Overal. Daarom spelen jullie in België ook een rol. Onze strijd is jullie strijd en jullie strijd is onze strijd. Laat jullie stem horen voor rechtvaardigheid en waardige arbeidsomstandigheden.

Amirul Haque Amin, een intellectueel ten dienste van arbeidsters

Amin Amirul Haque is voorzitter van de National Garment Workers Federation, de vakbond die het initiatief nam voor de historische staking van 2023.
In 1983, toen hij nog rechten studeerde, hielp Haque met de oprichting ervan.

Eind oktober 2023 staken duizenden Bengaalse arbeiders voor een verhoging van het minimumloon. Dat was sinds 2016 bevroren op 8.000 Tk (100 dollar). Door de economische inflatie wordt de situatie onhoudbaar. De stakers verzetten zich tegen de regering, de fabriekseigenaren en de multinationals die hen in onderaanneming tewerkstellen. Ze staken drie weken, maar de staking wordt met geweld onderdrukt: minstens 4 arbeiders worden door de politie gedood en vele anderen raken gewond. Sommige vakbondsleden zitten nog steeds in de gevangenis.

Als student koos u ervoor om u te engageren aan de zijde van de arbeidersklasse in de confectie-industrie, een sector waar vrouwen in de meerderheid zijn. Waarom die keuze?

Amirul Haque Amin. Om twee redenen. Ten eerste realiseerde ik me dat we een georganiseerde arbeidersklasse nodig hadden om deze maatschappij te veranderden. De textielindustrie was toen nog in opkomst, waardoor er vrijwel geen vakbonden waren in de sector. Arbeiders hadden geen rechten en werkten meer dan 8 uur per dag, vaak 7 dagen per week. De tweede reden is dat vrouwelijke werknemers in deze overwegend vrouwelijke sector geen recht hadden op zwangerschapsverlof. Ze kwamen van het platteland, uit zeer arme gezinnen, en er waren geen middelen of structuren om hen te helpen. Dat motiveerde me om deze nieuwe vakbond op te richten, een vakbond die zich richt op vrouwen.

Waarom werd er in oktober-november gestaakt?

Amirul Haque Amin. Elke 5 jaar wordt het minimumloon herzien door een commissie met vertegenwoordigers van de overheid, de werkgevers en de werknemers. Sinds 2016 is het minimumloon bevroren op 8.000 Tk (wat destijds neerkwam op 100 dollar). Omdat we wisten dat de onderhandelingen met de vakbonden eind 2023 gingen plaatsvinden, bereidden we ons sinds 2022 met onze delegaties in de fabrieken voor op de staking. Omdat de werkgevers niets voorstelden, vroegen we zelf om het minimumloon te verhogen tot 23.000 Tk (230 dollar). De werkgevers stelden 10.400 voor. Als we de inflatie in rekening nemen, komt dat feitelijk overeen met een verlaging van het minimumloon. De arbeiders waren erg boos en de staking ging van start. Elke dag won ze aan kracht: honderden fabrieken en wegen werden geblokkeerd, er waren betogingen, algemene vergaderingen, petities, … De staking werd onderdrukt door de politie, het leger en de veiligheidsdiensten van de fabrieken. Arbeiders werden geslagen, verwond en zelfs gedood. 121 vakbondsafgevaardigden werden naar de gevangenis gestuurd. Op dit moment worden 53 vakbondsleden voor de rechter gedaagd. Wij verdedigen hen. Uiteindelijk werd een akkoord bereikt voor 12.500 Tk, maar daarmee kunnen de arbeiders gezien de kosten van de inflatie niet eens overleven.

Waarom is deze staking ongeëvenaard?

Amirul Haque Amin. Vooral omwille van de onderdrukking. Die was zo sterk omdat we zelf nog nooit zo sterk stonden. Een staking van die omvang komt er niet zomaar. Werknemers gingen niet spontaan de straat op, bereid om hun leven te geven. We hebben het pad al gedurende meer dan een jaar geëffend, en in ruimere zin ook in de afgelopen 40 jaar met de NGWF. Op slechts een paar maanden tijd organiseerden we overal honderden bijeenkomsten. De 23.000 Tk hebben we misschien nog niet gewonnen, maar we hebben wel een andere overwinning behaald. Het duurt doorgaans bijna twee jaar voor werknemers de aanpassing van het minimumloon krijgen, maar dit jaar duurde het voor meer dan 90% van de werknemers slechts een paar maanden. De voorbereiding voltrok zich op drie niveaus.

Allereerst binnen de NGWF zelf. Dan werden de krachten gebundeld met de andere vakbonden. Tenslotte werden de werknemers overtuigd en verenigd. Van het begin tot vandaag is er nooit een meningsverschil geweest. Deze eenheid heeft de staking mogelijk gemaakt en zal er ook voor zorgen dat ze zich de komende jaren kan verderzetten. We hebben ook de steun gewonnen van het maatschappelijk middenveld, professoren, advocaten, bepaalde politieke partijen en zelfs bepaalde merken.

Waarom moeten onze lezers belangstelling hebben voor de arbeidersstrijd in Bangladesh?

Amirul Haque Amin. Arbeiders uit Bangladesh produceren hun kleding. Belgische arbeiders dragen ze. Ze moeten weten onder welke omstandigheden hun kleding wordt geproduceerd. Dus als we de campagne voor waardige lonen in Bangladesh hervatten, hebben we hun steun nodig. Steun van werknemers die onze producten verkopen, vakbondsleden en politici uit het Noorden.

Waarom is het belangrijk dat werkende vrouwen zich organiseren in een vakbond?

Amirul Haque Amin. Niet alleen in vakbonden, ook in de linkse politiek. Om zo verandering te brengen in deze vreselijke, door het kapitaal gestuurde maatschappij. Zonder arbeidsters zal onze maatschappij niet veranderen. We moeten ze aanmoedigen, steunen, helpen macht te verwerven en hun stem te laten horen.