Longread | Democratie onder druk op klimaattop in Parijs

Op de klimaatonderhandelingen moest de democratie steeds van onderuit afgedwongen worden. Door de COP te ontdoen van hinderlijke manifestaties helt de balans bijzonder gevaarlijk over in de richting van fossiele lobbyisten. En het zijn niet de ijsberen die daar het grootste slachtoffer van zijn. De gevolgen zijn er voor elke inwoner van deze planeet.

Er moet veel gebeuren voor de Rode Duivels in volle wedstrijd de grasmat verlaten. Op 7 juni 2014, even na de 23e minuut van de wedstrijd tegen Tunesië houden ze het toch niet langer uit: hagelbollen, als golfballen zo groot, vallen met bakken neer op de Heizel. Tachtig kilometer van daar, in Wingene, lijkt de hemel helemaal naar beneden te komen. De dik 10.000 zielen tellende gemeente is het epicentrum van wat later als de Pinksterstorm door het leven zal gaan. In een mum van tijd vliegen serres aan scherven, worden hectaren gewassen op de akkers vernietigd en wordt een ravage aangericht aan carrosserieën en autoruiten.

De Pinksterstorm is het soort weer dat we steeds meer kunnen verwachten naarmate de aarde verder opwarmt. Het kan paradoxaal lijken, maar naast hittegolven, droogtes of de stijging van de zeespiegel heeft het veranderend klimaat ook steeds meer zwaar weer voor ons in petto. Vandaag al kennen we in Vlaanderen een verdubbeling van het aantal dagen met zware neerslag.

Klimaatverandering houdt flink huis

Over klimaatverandering is veel gezegd en geschreven, maar vandaag is ze er simpelweg. De gemiddelde temperatuur in België is al meer dan 2 graden gestegen ten opzicht van pre-industrieel niveau, met meer hittegolven en tropische dagen als gevolg. Het regent meer en sneeuwt minder. En de zeespiegel? Jawel, die steeg met bijna 12 centimeter. De klimaatverandering staat niet voor de deur, ze is binnengekomen en houdt flink huis. De Pinksterstorm leverde bij ons gedeukte auto's en hier en daar een buil op, bij hevige stormen begin oktober dit jaar aan de Azurenkust in Frankrijk werden auto's tot in zee meegespoeld. Zeventien mensen lieten het leven, onder hen drie bejaarden die verdronken toen hun kamer onder water kwam te staan.

Maar klimaatverandering neemt pas echt catastrofale proporties aan in de landen die haar het minste hebben teweeggebracht. Tyfoon Haiyan op de Filipijnen was een van de hevigste stormen die we tot nog toe hebben waargenomen. 673.000 mensen bleven dakloos achter nadat de storm, die op sommige plaatsen meer op een tsunami leek, overgewaaid was. De schattingen over hoeveel mensen vandaag al op de vlucht slaan voor de klimaatverandering lopen uiteen, maar vast staat dat tientallen miljoenen ontheemd zijn.

Straks Antwerpen-aan-zee?

Als de opwarming van de aarde doorgaat zoals ze nu bezig is, zal dat onze leefomgeving drastisch veranderen. Sommigen dromen misschien van palmbomen aan het noordzeestrand, maar de harde realiteit is dat onze kust niet meer zal liggen waar hij ligt. Wanneer al het Groenlandse ijs smelt, riskeren we een zeespiegelstijging van liefst zeven meter. Dan spreken we niet meer over Oostende-bad, maar over Antwerpen-aan-zee.

Yes, we can … als we vandaag beginnen

“Verander nu, voor het klimaat alles verandert”, schrijft klimaatactiviste en journaliste Naomi Klein daarom in haar alarmerende boek No Time. Want het feit dat de klimaatverandering door de mens op gang is gebracht, heeft ook een groot voordeel: we kunnen er zelf iets aan doen. Al zullen we dan, zoals Naomi Klein schrijft, alles moeten veranderen aan de manier waarop onze samenleving, en zeker onze economie, georganiseerd is. Een reductie van 8 tot 10 procent van onze broeikasuitstoot is wat België te realiseren heeft, elk jaar opnieuw. Dat is meer dan we in 4 jaar onder het Kyoto-protocol (van 2008 tot 2012) voor elkaar kregen, en toen werden we een handje geholpen door de economische crisis en de aankoop van miljoenen tonnen schone lucht uit het buitenland. En, o ja, we moeten nu beginnen. Anders lopen we het risico dat we de opwarming van de aarde helemaal niet meer in de hand hebben.

2015 is door wetenschappers altijd als een kanteljaar naar voor geschoven: het moest het jaar worden waarin de uitstoot van broeikasgassen wereldwijd voor het eerst zou dalen. Vandaag is niets minder waar, alle internationale afspraken ten spijt. In 1992 beloofden alle landen die waren samengekomen op de allereerste klimaattop in Rio De Janeiro, plechtig dat ze alles aan zouden doen wat nodig was voor “het bereiken […] van een stabilisatie van broeikasgasconcentraties in de atmosfeer op een niveau dat gevaarlijke menselijke inmenging met het klimaat voorkomt”. Sindsdien organiseren de VN elk jaar een bijeenkomst van de ondertekenaars van de conventie van Rio: de COP, Conference of the Parties. Bijeenkomsten als die in Kyoto, Kopenhagen of Warschau doen misschien een belletje rinkelen. Maar ongetwijfeld de meest cruciale COP in het rijtje start binnen exact een week in Parijs: nummer 21.De cruciale top in Parijs      

De COP21 in de lichtstad is een tweede reden waarom 2015 een kanteljaar moest worden. Het Kyoto-protocol, het eerste verdrag dat een flink deel van de landen op onze aardkluit emissiereducties oplegde, liep af in 2012. Toen het akkoord verlengd werd, gaven verschillende belangrijke vervuilers niet meer thuis. Canada kon klimaatambitie missen als kiespijn, nu het volop investeerde in de ontginning van teerzanden, in Japan sloten ze de kerncentrales na de ramp in Fukushima en waren ze niet van plan om het gat in de elektriciteitsproductie op te vullen met groene stroom. De VS deed al vanaf het begin niet mee, wat maakt dat vandaag een erg povere 15% van de wereldwijde emissies onder het verlengde Kyoto-protocol valt. 85% van de emissies wordt op geen enkele manier bedwongen. Parijs moet dat probleem oplossen, met ambitie, bindende afspraken en een rechtvaardige verdeling van de inspanningen.

Parijs, waar multinationals thuis zijn

“Het wordt een supergoede COP, echt waar”, zei Pablo Solon, klimaatonderhandelaar voor Bolivia en medeorganisator van de World Peoples Conference on Climate Change in Cochabamba onlangs op een conferentie in Brussel. “Het wordt een supergoede COP ... voor de multinationals”.

De klimaatonderhandelingen hebben effectief een ingrijpende evolutie doorgemaakt sinds de ronkende verklaringen van Rio in 1992. Vijf jaar na de eerste vergadering in de Braziliaanse badstad werd het Kyoto-protocol gesloten: geïndustrialiseerde landen van over de hele wereld verbonden zich ertoe hun uitstoot in 4 jaar met 5,2% te verminderen. Een belangrijke stap in de strijd tegen de klimaatopwarming, maar er lag een dikke adder onder het gras. Tijdens de onderhandelingen had Al Gore, die toen nog moest uitgroeien tot de klimaatgoeroe die hij zou worden, erop aangedrongen om toch wat soepeler met die harde engagementen om te gaan. Het systeem van de emissiehandel werd in het leven geroepen: bedrijven en staten die hun doelstellingen niet haalden, konden hun klimaatschuld afkopen bij bedrijven of staten die onder hun limiet zaten. Een bizarre keuze, want de ervaring had al uitgewezen dat marktmechanismen veel minder effectief zijn dan bindende normen.

De eerste bocht wordt genomen.

Herinnert u zich de zure regen nog? Twintig jaar geleden stonden de kranten er vol van, nu hoor je er niets meer over. En dat is niet toevallig, het probleem is vandaag grotendeels opgelost. Tijdens de jaren 90 daalde de uitstoot van zwaveldioxide, dat aan de basis van zure regen ligt, met maar liefst 87% in Europa. De VS bleef achter en realiseerde een povere reductie van 31%.¹ Het verschil tussen beide: het beleidsinstrument. In de VS experimenteerde men voor het eerst op grote schaal met emissiehandel, Europa koos voor de klassieke overheidsregulatie. Of neem het gat in de ozonlaag, nog zo'n probleem waar u nog weinig over terugvindt in onze nieuwsbulletins. Ook dat werd kordaat aangepakt, op basis van het  Montrealprotocol. Daar legde men bindende regels op voor de uitstoot van CFK's, de boosdoeners in het ozonlaagverhaal. Kofi Annan noemde het protocol “het meest succesvolle internationaal akkoord tot heden”, want het gat in de ozonlaag wordt vandaag opnieuw alsmaar kleiner.

Maar in Kyoto werden geen lessen getrokken uit die ervaringen. Er werd voor het eerst afgeweken van de beloftes om er alles aan te doen om de planeet te redden. Er werd een stevige bocht genomen in het parcours van de COP's, richting de belangen van wie zijn winsten bedreigd zag door ambitieuze doelen.

Democratie krijgt knauw

In 2009 moest in Kopenhagen een opvolger voor het Kyoto-protocol beklonken worden. Maar hoe meer de top vorderde, hoe verder de posities uit elkaar liepen. Toen de wereldleiders in Kopenhagen landden om de laatste loodjes mee uit te werken, bleek dat er nog maar weinig hoop was op een akkoord. “Na een etentje met koningin Margareta II van Denemarken hielden twintig leiders rond middernacht een onvoorziene vergadering”, schrijft Natalie Eggermont, voorzitter van Climate Express in haar recente boek Sporen van verandering. “Onder hen Clinton, Merkel, Sarkozy en Brown. Maar ook de eerste ministers van Japan en Australië, de Mexicaanse president Calderon en de voorzitter van de G77 Lumumba Di-Aping waren aanwezig. Ze kwamen er niet uit en op vrijdagochtend hokten ze opnieuw samen in het kleine kamertje op de eerste verdieping van het Bella Center waar de onderhandelingen plaatsvonden. Ook Barack Obama arriveerde, vastberaden om een akkoord te bereiken.”² Binnen de twee uur werd het op een akkoordje gegooid tussen de grootmachten: de grens van 2 graden stond op papier. Besproken in een achterkamer, met de op niets uitlopende onderhandelingen tussen 196 landen als decor. De 'parties' op de conferentie zetten zelfs hun handtekening niet onder het akkoord, maar namen er verbijsterd kennis van. De democratie had een serieuze knauw gekregen op de COP in Kopenhagen. Maar er lagen nog verrassingen te wachten.

Warschau, midden november 2013. Bij het op gang trekken van de COP19 valt iets vreemd op. Er hangen kleurrijke logo's in de zalen waar de onderhandelingen plaatsvinden. ArcelorMittal bevindt er zich broederlijk naast het VN-klimaatorgaan UNFCCC. Emirate Airways, BMW, Opel of Ikea: allemaal hebben ze hun plaatsje aan het klimaattopfirmament gekocht. Ook de Poolse steenkoolgiganten PGE en LOTOS ontbreken niet. De top in Warschau is de eerste waar de deur voor multinationals zo wijd openstaat, zelfs voor het bepalen van de onderhandelingsagenda zaten ze mee aan tafel.

Klimaatbeweging kiest de straat

Het democratisch deficit groeit. De ngo's en klimaatactivisten houden het een dag voor het einde van de top voor bekeken en besluiten samen op te stappen onder de slogan “Polluters talk, we walk”. Greenpeace, Oxfam en het WWF, zelfs de vakbonden verlaten de top, terwijl vervuilende multinationals binnen het hoge woord voeren. “Grote vervuilers werden met open armen verwelkomd en de onderhandelingen worden gedreven door bedrijfsbelangen. Er is geen plaats voor de mensen of de planeet”, zegt Magda Stoczkliewicz, directeur van Friends of the Earth³. “In plaats van verder tijd te verliezen in conferentiezalen, investeren we nu onze energie in het mobiliseren van mensen”, klinkt het bij de burgerbewegingen.⁴ Het geloof in eerlijke onderhandelingen is definitief gebroken, de klimaatbeweging kiest terug voor de straat om druk te zetten van onderuit.

En dan komen we opnieuw uit bij de cruciale top in Parijs. Op vlak van vervuilende sponsors laat Parijs Warschau ver achter zich. De rij CO₂-spuwende multinationals die de top sponsoren is opnieuw langer geworden en hun aandeel in de financiering van de top is verviervoudigd. Ikea is er weer bij, niet gehinderd door de wetenschap dat ze hout gebruikt dat voor 60% uit niet-duurzame bron komt. Zelfs de oerbossen in Noord-Rusland gingen tegen de vlakte om Malsjö-kasten of Svalsta-bijzettafeltjes te fabriceren⁵. RenaultNissan levert ecowagens om de onderhandelaars in rond te voeren, terwijl hun wagens in de rest van de wereld dagelijks en masse broeikasgassen de atmosfeer in jagen. EDF en Engie, twee grote Franse elektriciteitsproducenten zijn samen verantwoordelijk voor een uitstoot zo groot als de helft van die van Frankrijk, maar mogen dankzij een gulle schenking een jaar lang het logo van de klimaattop gebruiken. Dat BNP Paribas bekend staat als nummer 5 op de wereldranklijst van banken die steenkool financieren, weerhield haar er niet van om haar plaatsje op de COP te kopen.

Maar het probleem van de participatie van multinationals aan de top in Parijs gaat veel verder dan hun klimaatincompatibel karakter, zo schrijft Liza Lebrun. “Meer nog dan van greenwashing te genieten, is het duidelijk hun bedoeling om de onderhandelingen te beïnvloeden in functie van hun eigen belangen. Een groep van zo'n veertig patroons onder leiding van Gérard Mestrallet (CEO van Engie) zal rechtstreeks participeren aan de onderhandelingen van de COP21. Deze bedrijven, die miljarden euro's hebben geïnvesteerd in fossiele brandstoffen en vervuilende technologieën willen koste wat het kost vermijden dat het huidige systeem zelfs maar een beetje in vraag gesteld wordt.”⁶ “De multinationals zijn erin geslaagd om de COP in twintig jaar om te vormen van iets dat in dienst had moeten staan van de klimaatbeweging, naar iets dat nieuwe markten openbreekt voor de bedrijven”, zegt Pablo Solon. Geef hem eens ongelijk.

Grootste klimaatmars ooit

Het antwoord van de klimaatbeweging liet niet lang op zich wachten. Tegenover de explosieve groei van de impact van notoire vervuilers riepen zij op tot de grootste klimaatmars in de straten van Parijs. Als de vervuilers binnen praten, zouden zij buiten de druk opvoeren. “We walk” was niet langer een teken van frustratie, maar van verzet. Een half miljoen mensen moest door Parijs trekken om de onderhandelaars onder druk te zetten. Vanuit België werd de mobilisatie getrokken door een groep jonge klimaatactivisten, verenigd in Climate Express onder het motto #movetheclimate. 10.000 mensen naar de klimaattop brengen was hun doel. Een nooit geziene mobilisatie kwam op gang. Van Oostende tot Kalmthout werden opstapplaatsen ingelegd. Gemeentes legden bussen in, burgerbewegingen sloegen de handen in elkaar om ook in hun dorp of stad mensen warm te krijgen voor het klimaat. De 330 plaatsen op de fietstocht waren in september al volzet. Meer dan 9.500 schreven zich ondertussen in voor de bus, de trein of zelfs de fiets. 21 november vertrok zelfs een team kajakkers om de mars in Parijs te kunnen vervoegen.

Terreurdreiging smoort klimaatprotest

Het nieuws dat alle klimaatmanifestaties in Parijs verboden werden in de nasleep van de aanslagen in Parijs kwam dan ook hard aan. “Hoewel de angst voor nieuwe terreuraanvallen begrijpelijk is en het belangrijk is dat de nodige veiligheidsmaatregelen worden getroffen, is deze keuze toch verontrustend”, schrijft Anneleen Kenis, onderzoeker aan de KU Leuven. “Als terreur een aanslag op de democratie is, mogen we niet in de val trappen die democratie terug te schroeven in naam van de strijd tegen terreur. En dat is wel degelijk wat er gebeurt: terwijl de klimaatacties worden verboden, kan de kerstmarkt op de Champs-Elysées wel gewoon doorgaan.”⁷

“Paralelle evenementen van de burgerbeweging zijn geen toevoegingen of afleidingen van het hoofdevent”, zegt Naomi Klein over de klimaatmanifestaties tijdens de COP, “ze zijn een integraal deel van het proces”⁸. Maar de Franse overheid beschouwt de input van burgers op de klimaattop als randactiviteiten. Het roept vragen op dat enkele dagen na de aanslagen op Charlie Hebdo een manifestatie van anderhalf miljoen mensen in Parijs door kon gaan, terwijl de grootse klimaatmars nu wel aan banden wordt gelegd. Of is het verschil dat François Hollande dit keer niet op kop zou lopen? Waarom kan de veiligheid van toponderhandelaars en kerstmarktbezoekers wel gewaarborgd worden, maar die van klimaatactivisten niet? Mocht de inbreng van burgers op de COP naar waarde worden geschat, zou de hele zaak dan niet beter worden uitgesteld, in plaats van enkel de klimaatmars te annuleren?

Multinationals: groene folders, fossiel beleid

De COP wordt vandaag overgeleverd aan de belangen van multinationals en onderhandelaars. Maar heeft de Volkswagengate niet pijnlijk duidelijk gemaakt waar de winstlogica bedrijven toe drijft? De foldertjes van elektriciteitsproducenten in België kleuren steeds groener, maar vorig jaar daalde de productie van groene energie voor het eerst.⁹ Dat is waar Engie, het nieuwe laagje vernis over GDF Suez, voor staat. Wie ziet RenaultNissan lobbyen voor meer openbaar vervoer als alternatief voor de auto? Dat multinationals een plaats krijgen op de COP is tenenkrullend, dat hun tegenmacht op straat nu wegvalt, is ronduit gevaarlijk.

Wait-a-minute-overheden

Onze overheden dan? Die raken het in België nog niet eens over de verdeling van inspanningen van de strijd tegen de klimaatopwarming, laat staan dat ze ambitie en visie laten zien. “Wat doet ú voor het klimaat”, riposteerde Joke Schauvliege wanneer ze daar door de eisers van de Klimaatzaak op attent werd gemaakt. En dat fenomeen doet zich niet alleen bij ons voor. Op de klimaattop in Parijs wordt van elk land een voorstel verwacht om de uitstoot van broeikasgassen in eigen land naar beneden te krijgen. De hoop is dat wanneer die voorstellen, of INDC's samengelegd worden, de grens van 2 graden opwarming niet overschreden wordt. En - verrassing - dat gebeurt vandaag niet. “Het valt te verwachten dat, wanneer die bijdragen zullen zijn bijeengeteld, de drempel van 2 °C al overschreden zal zijn”, schrijft de MR  in haar klimaatresolutie. “Dat is op zich geen ramp, aangezien de Agenda of Solutions en een in Parijs nog uit te werken mechanisme ervoor zouden moeten zorgen dat die drempel niet overschreden wordt.”¹⁰ Onze overheden ondernemen geen actie, werken volstrekt onvoldoende plannen uit, ruziën over de verdeling van inspanningen en schuiven de zaak voor zich uit richting “nog uit te werken mechanismes”. “The time is now”, zegt de klimaatbeweging al jaren. “Wait a minute”, lijkt het antwoord keer op keer te zijn.

Het mag duidelijk zijn dat de cocktail van apathische regeringen en vervuilende multinationals weinig hoop geeft op een ambitieus, bindend en sociaal rechtvaardig klimaatakkoord. Tenzij… tenzij ze druk voelen van onderuit, van de duizenden en duizenden die opkomen voor een leefbare toekomst.

Hoop van onderuit

“Burgerbewegingen zorgen niet enkel voor het nodige draagvlak voor klimaatpolitiek, maar hebben zelf ook veel knowhow en inzichten in huis over hoe klimaatverandering aan te pakken”, schrijft Anneleen Kenis. “Ze laten zien dat we het klimaatvraagstuk niet kunnen oplossen zonder dat te verbinden met de andere grote problemen van onze tijd: sociale gelijkheid, grenzen aan de groei, het terugschroeven van de vrijhandel. Ze zijn essentieel om voldoende druk te zetten om tot een effectief akkoord te komen.”

Want inderdaad, de laatste grote overwinningen in de strijd tegen de klimaatopwarming werden stuk voor stuk afgedwongen op straat, door de actie van burgerplatforms, vakbonden, milieubewegingen en ongelooflijk veel geëngageerde burgers. Shell staakte haar olieboringen in Noordpoolgebied pas na lang protest van de milieubewegingen. De Keystonepijpleiding, die teerzandolie van Canada naar de VS moest brengen, werd afgevoerd onder druk van een fantastisch amalgaam van klimaatactivisten en First Nations-groeperingen. Het grootste beleggingsfonds ter wereld, het Noordse pensioenfonds, goed voor 900 miljard dollar, plooide dit jaar voor de internationale Divestementbeweging en stootte haar investeringen in steenkool af.¹¹ Tientallen kleinere fondsen, overheden en universiteiten volgden in haar kielzog. Zonder de inzet van betrokken burgers had geen haan ooit naar deze klimaatmisdaden gekraaid. Mobilisatie en lange campagnes waren nodig om verandering te brengen.

De democratie moest op de klimaatonderhandelingen steeds van onderuit afgedwongen worden. Onderhandelaars van ngo’s en vakbonden herinnerden de conferenties eraan dat hun doel was het klimaat leefbaar te houden, niet bedrijfswinsten te verzekeren. En het was maar door de kracht van de massa's op straat dat er naar hen geluisterd werd. Door de COP te ontdoen van hinderlijke manifestaties helt de balans bijzonder gevaarlijk over in de richting van fossiele lobbyisten. En het zijn niet de ijsberen die daar het grootste slachtoffer van zijn. De gevolgen zijn er voor elke inwoner van deze planeet.

Om veiligheidsredenen besliste Frankrijk de klimaatmars van 29 november in Parijs te verbieden. Aangezien de klimaattop zelf doorgaat, wil de coalitie Climate Express dat burgers ook de kans krijgen hun stem te laten horen en zoekt naar een alternatieve piste voor een manifestatie.

Meer info op www.climate-express.be.

1 De mythe van de groene economie, Anneleen Kenis en Matthias Lievens (2012)
2 Climate Express. Sporen van verandering. Natalie Eggermont (2015)
3 https://www.foeeurope.org/polluters-talk-we-walk-211113
4 http://www.climaxi.be/node/340
5 http://www.volkskrant.nl/economie/ecologisch-ikea-hout-kost-oerbos~a3264257/
6 http://www.knack.be/nieuws/planet-earth/de-vuile-rol-van-de-multinationals-op-de-klimaattop/article-opinion-624917.html
7 http://www.demorgen.be/opinie/terreur-kun-je-niet-los-van-klimaatverandering-zien-bef9aa5c/?utm_source=weeklynewsletter&utm_medium=email&utm_campaign=20151120&utm_userid=b9e40c18-d704-4909-a80e-ed0cfd7a1309
8 http://www.theguardian.com/commentisfree/2015/nov/20/paris-climate-talks-protesters-hollande-violence
9 http://www.knack.be/nieuws/belgie/productie-groene-energie-in-vlaanderen-voor-eerst-gedaald/article-normal-619239.html
10 http://www.lachambre.be/FLWB/PDF/54/1364/54K1364001.pdf
11 http://www.11.be/steunen/resultaten/item/divestment-campagne-grootste-beleggingsfonds-ter-wereld-dumpt-steenkool