Interview Stephan Vanfleteren | Fotograaf van de onzichtbaren

Naar aanleiding van de eerste grote overzichtstentoonstelling van fotograaf Stephan Vanfleteren herpubliceren we hier ons interview met hem uit 2007.
Vermoeide dronkaards, al dan niet omgebouwde hoeren, desolate fabrieken, magisch-realistische standbeelden en wanhopige arbeiders: welkom in het België van Stephan Vanfleteren. De fotograaf, die onder andere voor De Morgen werkt, bezegelde zijn liefde voor het land van Margritte met een fotoboek en een tentoonstelling. Een gesprek over het visionaire karakter van fotografen, zijn zwak voor de Internationale, en… Jacques Brel.

”Wanneer de regen daalt op straten, pleinen, perken
Op dak en torenspits van hemelhoge kerken
Die in dit vlakke land de enige bergen zijn
Wanneer onder de wolken mensen dwergen zijn
Wanneer de dagen gaan in domme regelmaat
En bolle oostenwind het land nog vlakker slaat
Dan wacht mijn land, mijn vlakke land.”

Was Brel tien jaar vroeger gestorven, we zouden geloven dat hij als Stephan Vanfleteren gereïncarneerd was. U fronst de wenkbrauwen? Bezoek de tentoonstelling van de fotograaf of blader door zijn boek. Vanfleteren gebruikt dan wel een ander medium, net als de Brusselse zanger beschrijft hij zijn land met dezelfde kracht, met dezelfde emoties ook. Vanfleteren: de erfgenaam van Brel. Of is de vergelijking overdreven?

Stephan Vanfleteren. De vergelijking is overdreven in die zin dat Jacques Brel een van de grootste Belgen ooit is. Het is dus een te grote eer, maar ik vind het wel een ongelooflijk compliment. Ik heb vaak met Brel in mijn auto rondgereden. Op zoek naar landschappen of naar wat dan ook. (denkt na) Ik ben geen echte Brel-kenner, hoor. Maar ik voel de vergelijking wel aan. Neem nu het fotofestival van Perpignan twee jaar geleden. Daar werden mijn portretten van de Maroliens geprojecteerd op een gigantisch scherm. Ik had niks inspraak, moest gewoon mijn foto’s afgeven en dat was het. Maar welke muziek hadden ze er bij gezet? Brel! Heel de zaal was bloedstil. Het was fantastisch. Ik was zelf ontroerd. Het ‘klopte’ gewoon. (glimachend) Ja, Jacques Brel, daar doe je me geen pijn mee. Het is ook iemand die een haat-liefdeverhouding had met zijn land, hé. Ik zie mijn land óók zeer graag. Hoe meer er nu gebeurt, hoe liever ik het zal zien, en hoe meer ik het zal verdedigen. Zonder daarom belgicistisch te zijn, natuurlijk. Want ik kan me net als Brel zowel ergeren aan de kleinzerige Vlaamse kantjes als aan de Franstalige arrogantie, die ook bestaat.

Toch zie ik ook grote verschillen. Brel klaagde met zijn werk de bourgeoisie aan. Ik kijk naar de wereld zonder iemand te veroordelen en probeer met mijn foto’s gewoon een aantal dingen te bewaren. Ik ben veel onschadelijker, ik heb een andere taak. Mocht ik Brel willen “benaderen”, dan zou ik veel militanter en agressiever moeten zijn.

Bestaat dat, agressieve fotografie?

Stephan Vanfleteren. Ik vrees dat een foto altijd agressief is, met hoeveel respect je hem ook maakt. Denk aan de uitspraak ‘to shoot a picture’, een foto ‘schieten’. Die vergelijking is ook niet zomaar uit de lucht gegrepen. En het is iets waar ik met de jaren meer en meer last van heb.

U bent “een fotograaf van de vergankelijkheid”, van alles wat dreigt te verdwijnen. Is de timing van uw boek en tentoonstelling over België toeval?

Stephan Vanfleteren. Voor een groot deel wel. Het boek was eigenlijk twee jaar geleden al gepland, en toen waren er nog geen acute problemen zoals nu. Misschien is die communautaire crisis wel goed voor het boek, maar ze is slecht voor het land. En voor de mensen. Ik had het dus liever anders gehad. Maar ja.

Men kan u ook visionaire gaven toedichten.

Stephan Vanfleteren. (grijnst) Inderdaad. Wij fotografen zijn visionair. Ik heb dat al een paar keer gezegd: wij moéten op stap gaan. Wij moéten buiten komen. We zijn geen dichters die op zolder zitten dichten of politici die constant van hier naar daar worden gereden. Yves Leterme kan niet in de hoedanigheid van gewone mens hier aan de toog van ‘Café Bij Jeannine’ in Vilvoorde zitten en luisteren naar wat er gezegd wordt. Eens je echt bekend wordt, reageren de mensen anders.

Kijk, als je wil weten wat er leeft, moet je luisteren. Niet alleen naar wat mensen zeggen tegen jou, maar ook naar wat ze zeggen tegen elkaar. Op de trein, op café. En fotografen kómen op café, wij kómen op plaatsen waar soms niets gebeurt, soms iets gebeurt. Ik denk dus dat wij vrij dicht bij “de wereld” staan. In het leger zouden we de verkenners zijn.

Denkt u dat uw verkenningstochten een realistisch beeld opleveren van België?

Stephan Vanfleteren. Neen, absoluut niet. Ik geloof niet in een realistisch beeld. Vraag tien fotografen een boek over België te maken, en je krijgt tien verschillende boeken. ‘Belgicum’ zegt meer over mij dan over mijn land.

Oei. Als uw boek vooral iets over uzelf zegt: in veel recensies kom je woorden als ‘bitter, pessimistisch, droefgeestig, donker en somber’ tegen…

Stephan Vanfleteren. Rauw en bitter? Daar schrik ik wel een beetje van.

… maar tezelfdertijd, klinkt het overal, getuigen uw foto’s ook van liefde.

Stephan Vanfleteren. Ik hoop van heel veel liefde. Let op, een fotograaf kán hard zijn. Maar als er iets is wat mij bezighoudt, is het wel de liefde en de warmte voor de mensen, ook voor de sukkelaars. Natuurlijk, dat is ook het dilemma: hoe toon je mensen in moeilijkheden op een waardige manier? Dat is vaak een moeilijke oefening.

Anderzijds: als ik Verhofstadt met al zijn grote beloftes bezig hoor, denk ik: ‘dat is hier precies Disneyland’. Ik heb bewondering voor Verhofstadt en zijn werkkracht, maar ik zie als fotograaf zaken die hij niet ziet. We léven in een welvaartstaat, we hébben het ongelooflijk goed. Maar ik wil ook de problemen tonen die we niet zien. Ik wil die onzichtbare mensen tonen die nooit aan bod komen. Die hier een pintje zitten te drinken. Of die helemaal niet buitenkomen, tenzij om te stempelen of inkopen te doen. Dat is het leven van veel mensen in dit land, hoor. En van die problemen zijn mensen als Verhofstadt zich soms te weinig bewust. Of ze zien ze alleen in allerlei tabellen. Daar kan ik me soms wel een beetje aan ergeren.

In het boek zitten ook enkele foto’s over Forges de Clabecq en VW Vorst, ooit twee symbolen van industrieel België. U maakte vooral de stakingen in de eerste fabriek van nabij mee. Wat onthoudt u ervan?

Stephan Vanfleteren. Ik was zeer ontroerd door de strijdkracht en de solidariteit in Clabecq, die ik nog maar zelden heb gezien. Ik vrees dat dat langzamerhand verdwijnt. Je kan niet ontkennen dat we in een heel individualistische wereld leven. Maar ik ben veel naar Clabecq geweest, ook als het niet hoefde voor de krant. Dat was iets belangrijks voor mij, en op de duur kende ik daar veel mensen. De Morgen was toen al geen socialistische gazet meer, maar er bestond toch nog enige sympathie. Bovendien fotografeerde ik ook niet álles. Een kleine onnozelheid vastleggen, dat heeft geen zin, vind ik. Ook dat apprecieerden die arbeiders natuurlijk. En toch heb ik op mijn gezicht gehad. Op een bepaald moment werd een groep arbeiders van Clabecq, onder wie de twee Italiaanse luitenanten van d’Orazio, afgezet in de Brusselse Wetstraat. Er was weer iets gebeurd, en een van die twee was zo kwaad en kon blijkbaar op geen andere manier zijn woede uiten dan de dichtst bijzijnde fotograaf op zijn kin te slaan. Helaas was ik dat. Al zijn collega’s waren verbijsterd, en verontwaardigd, d’ Orazio op kop. Ze vroegen waarom hij dat gedaan had. Antwoord: hij was zo kwaad dat hij iemand op zijn gezicht moést slaan. (lacht) Hij en zijn collega’s zijn zich allemaal komen verontschuldigen, maar ik begreep dat wel, hoor.

En ik onthoud natuurlijk ook de Internationale, al ken ik de tekst totaal niet. Ik kom uit een middenstandsfamilie en ik heb mijn vader nooit van La lutte finale horen zingen. Maar het lied pakt me altijd als ik het hoor. En dan bedoel ik niet: op congressen of zo, maar in een fabriekszaal of in een betoging.

De fototentoonstelling ‘Present’ loopt vanaf 25 oktober 2019 tot 1 maart 2020 in het Fotomuseum in Antwerpen, Waalse Kaai 47. Alle info: fomu.be/expos/stephan-vanfleteren

Dit interview verscheen eerder op 10 oktober 2007 in het weekblad Solidair in de reeks "België, ne me quitte pas"