De woonzorgcentra : hoeveel is een leven waard voor onze regeringen? | Coronadebatten

Onze woonzorgcentra (WZC) zijn echte sterfhuizen geworden. De epidemie heeft zich daar genesteld. In amper een maand tijd stierven er 2.387 bejaarden vermoedelijk door het coronavirus. De zorgverleners zijn moedig maar machteloos. Wat is er aan de hand? Hoeveel is een leven waard voor onze regeringen? Dat is de vraag die veel mensen zich stellen.

Donderdag 30 januari. Kort na de uitbraak van het coronavirus in China kondigt de WHO (Wereldgezondheidsorganisatie) een internationale noodsituatie voor de volksgezondheid af. Dinsdag 25 februari. Minister van Volksgezondheid Maggie De Block (Open Vld) stelt haar eerste diagnose van het virus: "De situatie verschilt niet met die van een wintergriep, het aantal oudere patiënten dat dan meestal in het ziekenhuis wordt opgenomen, is hetzelfde." In de WZC neemt de ongerustheid toe, omdat zij de meest kwestbare mensen huisvesten. Maar de regionale regeringen, die verantwoordelijk zijn voor de WZC, lijken zich geen zorgen te maken. Terwijl het aantal bevestigde besmettingen in België toeneemt, kondigt de beroepsfederatie van rusthuizen (Femarbel) op 2 maart aan dat zij "geen enkele specifieke aanbeveling van de toezichthoudende ministers" heeft ontvangen.¹

In de WZC groeit de ongerustheid, maar onze regeringen lijken zich geen zorgen te maken

Donderdag 12 maart. België heeft zijn eerste officiële overlijden door het coronavirus. Diezelfde dag worden in de WZC de eerste verdachte gevallen ontdekt. De zorgverleners zijn er kapot van. In een artikel van de daaropvolgende dag roept een nationale vakbondsleider uit de sector om hulp: "We willen vooral alarm slaan voor het logistieke personeel. Zij moeten met genoeg zijn om de strengere hygiëneprocedures correct toe te passen. [...] We stellen ook het gebrek aan materiaal in de kamers aan de kaak. Een voorbeeld? Gewone zeep! We hebben het niet eens over hydroalcoholische gel... Het personeel heeft niet genoeg basisproducten of handschoenen."²

"Slechts één spatbril voor het hele rusthuis."

Pas op 13 maart worden de eerste maatregelen genomen, waaronder het bezoekverbod in de WZC.³ Intussen neemt het aantal vastgestelde besmettingen toe. Maar er blijft een schrijnend gebrek aan uitrusting. Maandag 30 maart krijg ik een onheilspellend bericht: "Hallo Damien. Ik neem contact met je op in verband met de noodkreet van de rusthuizen. In mijn rusthuis vertonen velen van ons symptomen (aanhoudende droge hoest, keelpijn, matige maar aanhoudende koorts, met Dafalgan etc.) maar niemand wordt getest! We hebben een tekort aan alle soorten materiaal, zelfs aan maskers. Als we een kamer van een bewoner met symptomen binnengaan, moeten we een spatbril dragen, maar we hebben maar één bril voor de hele instelling!"

"In mijn rusthuis hebben verschillende collega's symptomen, maar niemand wordt getest"

Dan beginnen er veel doden te vallen en vermenigvuldigen zich de sterfgevallen in de WZC. Op vrijdag 6 april zendt een vriend het volgende bericht: "De grootmoeder van mijn vrouw is gisteren gestorven aan het coronavirus. Het rusthuispersoneel wordt niet getest, er zijn niet genoeg maskers. Zij is een van de bejaarden die sterven door de onbekwaamheid van onze politici. Het maakt mij misselijk en kwaad."

Een ramp zonder weerga

Vandaag zijn we halfweg april. De toestand in België is catastrofaal. Het aantal coronavirusdoden staat op 4.857.⁴ En 49 procent van hen sterft in de WZC. Alleen al op 16 april waren er in de WZC 289 overlijdens door het coronavirus, en dit aantal blijft stijgen.⁵

In de wereldstatistieken heeft ons land het op één na hoogste aantal sterfgevallen in verhouding tot het aantal inwoners. Met 348 doden per miljoen inwoners komt België net na Spanje en scoort het slechter dan Italië en de 200 andere landen in de wereld. Ook slechter dan Groot-Brittannië en de Verenigde Staten, met respectievelijk 178 en 79.⁶

Alleen al op 16 april waren er in de WZC 289 overlijdens door het coronavirus, en dit aantal blijft stijgen

Deze cijfers worden betwist. Maggie De Block vroeg om een nieuwe telwijze: "We hebben het besproken op de interministeriële conferentie. Gisteren hebben we met de negen ministers beslist om een nieuw systeem te vragen. De FOD Volksgezondheid vraagt een eenvormige registratie in België om dergelijke hoge cijfers te vermijden en te kunnen vergelijken met andere landen." Volgens de regering moeten we niet vergelijken en worden de Belgische cijfers overschat. Hoe zit dat nu precies?

Minister minimaliseert

Worden de cijfers overschat, zoals de minister van Volksgezondheid suggereert? Er zijn al data beschikbaar waarmee je de sterftecijfers wel kunt vergelijken. Op 16 april konden we al een vergelijking maken tussen het gemiddelde aantal sterfgevallen tussen 16 en 29 maart van de afgelopen vijf jaar en dat van dezelfde periode dit jaar, dat wil zeggen de eerste twee weken waarin de epidemie doden begon te eisen. Het resultaat is duidelijk: er werden dit jaar in ons land 1.188 meer sterfgevallen geregistreerd dan gemiddeld de voorbije vijf jaar.⁷ Toch telt het officiële dodental als gevolg van Covid-19 voor deze twee weken slechts 874 sterfgevallen.⁸ In feite wordt het aantal sterfgevallen door het virus dus niet overschat maar onderschat.
De federale regering zegt dat je de cijfers internationaal niet kunt vergelijken. Sommige landen tellen alleen de overlijdens in de ziekenhuizen en sluiten de overlijdens in de WZC uit, sommige landen organiseren postmortemtesten, terwijl andere landen dat niet doen. Je kunt België bijvoorbeeld niet vergelijken met Duitsland, omdat dit overlijdens in WZC niet meetelt en geen postmortale testen uitvoert.

Alleen al hoeveel tests een land uitvoert, zegt al iets over zijn preventiebeleid.

Een serieuze wereldwijde vergelijking heeft inderdaad alleen maar zin als je de gewone sterfte kunt vergelijken met de sterfte tijdens de periode van de epidemie.⁹ "Een vergelijking is geen argument," zeggen de sceptici dus. Maar de feiten blijven de feiten en "wat baten kaars en bril als de uil niet zien en lezen wil". Alleen al hoeveel tests een land uitvoert, zegt al iets over zijn preventiebeleid. België staat op de 35ste plaats op de wereldranglijst van het aantal tests in verhouding tot het aantal inwoners. Onze regering koos ervoor om minder te testen dan Tsjechië, Litouwen, Letland, Portugal of Rusland.¹⁰

Met vergelijkbare landen is een vergelijking uiteraard wel zinnig. IJsland en Luxemburg bijvoorbeeld tellen hun overlijdens op dezelfde manier als België (inclusief overlijdens in WZC) en voeren ook postmortale testen uit. Op 15 april had IJsland 36.339 mensen per miljoen inwoners getest en het telt tot nu toe 23 doden per miljoen inwoners. Luxemburg heeft 29.523 mensen per miljoen inwoners getest en telde tot nu toe 107 doden per miljoen inwoners. België van zijn kant heeft 8.814 mensen per miljoen getest en heeft een sterftecijfer van 359 mensen per miljoen. In Luxemburg vallen dus vier keer minder doden vallen dan in België.

Nu is net dat Groothertogdom Luxemburg interessant om met België te vergelijken. Het is een buurland met poreuze grenzen met België, het heeft net als wij niet het geluk, wat IJsland wel heeft, om een oceaan te hebben die hen tegen het virus beschermt. Net als ons land is het een rijk en sterk geïndustrialiseerd land.

Luxemburg heeft vier keer minder doden dan België. Hoe is dat te verklaren?

Het antwoord op die vraag is voor een deel te vinden in de “Omzendbrief aan de artsen” die de Luxemburgse regering op 1 april stuurde naar al de gezondheidsinstellingen van het land. De richtsnoer is duidelijk: "We hebben beslist om onze aanbevelingen voor het onderzoek naar SARS-CoV-2 (wetenschappelijke naam van Covid-19, n.v.d.r.) door middel van een PCR-test [...] aan te passen en ze af te stemmen op de aanbevelingen van de WHO die pleit voor grootschalige tests." Bovendien kiest de regering “voor een strategie van vroegtijdige opsporing van de Covid-19-infectie bij zorgverleners, om besmette zorgverleners snel te verwijderen en overdracht naar patiënten te vermijden, en om niet-besmet personeel in dienst te kunnen houden tijdens deze gezondheidscrisis." En de omzendbrief preciseert: "Wij bevelen daarom een moleculair-biologische diagnostische test aan bij elke patiënt met symptomen die wijzen op een Covid-19-infectie en bij elke zorgverlener die nauw contact heeft gehad [...] met een bevestigde Covid-19-positieve patiënt."¹¹
Diezelfde dag stuurde een zorgverlener van een rusthuis uit de streek van Namen mij het antwoord dat zijn directie hem had gegeven op zijn vraag om zich te laten testen: "We proberen met de Waalse regering om onze medewerkers te laten testen. Maar op dit moment hebben we het materiaal noch de artsen om deze screening uit te voeren. De aanbevelingen van de regering zijn als volgt: zorgverleners die milde coronavirus of coronavirusachtige symptomen maar geen koorts hebben, mogen blijven werken". De volgende dag, 1 april, om 15.00 uur, krijg ik een nieuw bericht van dezelfde zorgverlener: "Hallo Damien. Ik ben zelf naar het ziekenhuis gegaan. Tien minuten na mijn test belden ze mij om mij te vertellen dat ik daar geen recht op had omdat ik niet bij hun ziekenhuispersoneel behoor..."

Terwijl in België het rusthuispersoneel nog altijd niet wordt gescreend, vat het Groothertogdom, op 1 april al, de koe wel bij de horens.

Terwijl in België het rusthuispersoneel nog altijd niet wordt gescreend, vat het Groothertogdom, op 1 april al, de koe wel bij de horens. Resultaat? Een verschil van dag en nacht. Bij ons is het nacht. Gisteren, terwijl ik dit artikel aan het schrijven was, stuurde een vriend me een bericht dat mijn maag doet krimpen: "Mijn oom is net in een rusthuis aan het coronavirus gestorven. Hij was 68 jaar. Een paar dagen geleden werd hij vanuit het ziekenhuis teruggestuurd, met een vermoedelijke besmetting. Wat gebeurt er toch?"

"Hoeveel is een leven waard?"

Dat is de echte vraag. Om de ramp te bedwingen is een debat nodig. We kunnen niet wachten tot de storm voorbij is. We moeten hier nu over debatteren. De tekorten opsporen en er naar handelen.

Het debat is trouwens al begonnen. Op 11 april slaakte Jan Segers, hoofdredacteur van Het Laatste Nieuws, het grootste dagblad van het land, een hartekreet. Een liberale kreet, vanuit een stenen hart. Op de vraag hoe in rusthuizen levens kunnen worden gered, zegt de redacteur: "Waarop zullen we besparen wat ons welzijn en onze gezondheidszorg betreft? Dat wordt het grote post-coronavirusdebat. Want niemand moet zich illusies maken: we zullen moeilijke keuzes moeten maken, want er is geen geld. Dat vereist hoogstaande politici. Leiders die de belangen van hun partij overstijgen."¹² Reactie van PVDA-voorzitter Peter Mertens: "De basisfout bij al dit soort redeneringen is dat er geen geld zou zijn. En dat, als het er zou zijn, het toch niet te activeren zou zijn. Wel, er is veel geld in de samenleving. Massaal veel zelfs. Het is geconcentreerd aan de top. Meer dan ooit tevoren in de mensengeschiedenis. Je moet het alleen durven zien. [...] De waarheid is dat er geen politieke wil is om dat geld te activeren. [...] Natuurlijk hebben we politici van hoog niveau nodig. Maar dan wel met ballen aan hun lijf. Politici met de moed het slapend kapitaal aan de top te activeren in plaats van nog eens een rondje te besparen op de zorg of bejaarden te laten doodgaan in woonzorgcentra. Potverdorie toch!" Dit is een solidaire kreet, recht uit het hart... En hij opent het echte debat: Willen we echt het leven van de bejaarden in de WZC redden?

Peter Mertens: "We hebben politici nodig met de moed het slapend kapitaal aan de top te activeren in plaats van nog eens een rondje te besparen op de zorg of bejaarden te laten doodgaan in woonzorgcentra"

Een sector met weinig overheidssteun

Helaas behoort onze bejaardenzorg niet tot de beste. Zeker, ons land is een van de OESO-landen (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling, de club van de rijkste landen) met de meeste bedden voor bejaarden in de instellingen.13 Maar dat betekent nog niet dat de bejaarden het daar goed hebben. Integendeel. Ze zijn het slachtoffer van een chronische onderfinanciering en van door verschillende regeringen opgelegde besparingen. Inzake investeringen in de zorg voor bejaarden met ernstige problemen ligt België onder het OESO-gemiddelde, ver achter Duitsland, Finland, Italië, IJsland en Luxemburg.¹⁴ En we hebben veel minder bejaardenverzorg(st)ers dan Estland, de Verenigde Staten, Noorwegen, Zweden en Luxemburg. Bij onze buren zijn er 8 bejaardenverzorgers per 100 bejaarden. Bij ons zijn er dat 4,8. Hetzij minder dan het gemiddelde van de OESO-landen.¹⁵ "De grootsheid van een samenleving wordt beoordeeld aan de hand van de manier waarop zij met haar bejaarden omgaat", schreef de beroemde antropoloog Levi Strauss een paar jaar geleden. Het België van 2020 zou hem negatief hebben geïnspireerd...

...maar winstgevend voor de multinationals

Naast de hierboven beschreven weinig benijdenswaardige situatie zijn er de gevolgen van de winsthonger waaraan de sector steeds meer ten prooi valt. Onze ouderen zijn een kip met gouden eieren geworden. In deze maatschappij legt het kapitalisme steeds meer de hand op alles wat winst kan opleveren. En het levenseinde is zo'n bron van goud. Of in ieder geval van veel geld. De multinationals in de sector hebben hun oog laten vallen op de rusthuizen, die ooit in handen waren van families, vzw's of openbare instellingen. Een van de multinationals is het beursgenoteerde bedrijf Orpea, dat in België 58 en wereldwijd enkele honderden WZC bezit.¹⁶ Of Armonea, de Belgische marktleider, opgericht met het kapitaal van de multinational AB Inbev, goed voor een omzet van 492 miljoen euro en een winst van 40 miljoen euro. Begin 2019 verkocht Armonea de meerderheid van zijn aandelen aan de Franse groep Colisée. Deze groep telt nu 270 rusthuizen en heeft een winstmarge van 15 procent. Gevolg? 15 procent minder uitrusting, 15 procent minder personeel, 15 procent minder menselijkheid. Maar 15 procent meer winst voor de aandeelhouders... Deze particuliere spelers zijn steeds talrijker. In Brussel bijvoorbeeld bezit de privésector al 63 procent van de bedden...¹⁷ En in de overblijvende openbare rusthuizen wordt ook bespaard en is er te weinig personeel.

Armonea, de Belgische marktleider in de bejaardenzorg, is goed voor een omzet van 492 miljoen euro en een winst van 40 miljoen euro

Op de liberale weegschaal weegt een leven minder dan geld...

Op de liberale waardenweegschaal is een leven minder waard dan geld. Gevolg? Onze leiders laten bejaarden liever sterven in tehuizen, zonder beademingsapparatuur, dan ze voor verzorging naar een ziekenhuis te zenden. Het is waar dat de beelden uit Italië, waar de ziekenhuizen overvol zijn, pijn doen. De regering mag elke dag mee uitpakken dat onze ziekenhuizen niet verzadigd zijn, de dodentol in de rusthuizen is de andere kant van de medaille. Voor het kapitalisme zijn oude mensen niet meer productief. Ze hebben dus minder waarde.

Hoe is het zover gekomen? Door de wetten van de markt te ondergaan en de regels ervan te aanvaarden, leren onze politici binnen dat kader te denken. Het kader van onderfinanciering, van onderuitrusting, van de "moeilijke keuzes", van regels die gerespecteerd moeten worden... En al deze kaders creëren een ander, ongezonder, onmenselijker kader. Ondanks het feit dat we in een van de rijkste, meest geïndustrialiseerde en inzake farmaceutisch onderzoek meest gevorderde landen ter wereld leven, met een traditie en expertise in de productie van medische apparatuur en textiel, voelen de leiders zich machteloos tegenover de regels van de markt en durven ze die niet te verstoren. En dus liegen ze ons voor. Voor het testen van personeel en bewoners zijn meer dan 200.000 tests nodig. Ze beloven ons al drie weken elke dag hetzelfde: "Deze week beginnen we in de rusthuizen massaal te testen." Maar de realiteit haalt altijd gebroken beloftes in. Eerst komen de testen niet aan. Dan komen ze wel aan, maar druppelsgewijs. Eerst kondigen ze er 20.000 aan. Het materiaal komt met horten en stoten aan in de WZC waar het virus allang is binnengedrongen, en zonder dat de zorgverleners die tests kunnen uitvoeren. Op 16 april 2020 waren er nog maar 13.544 tests uitgevoerd.¹⁸ En wat met de andere WZC? De test kregen ze niet, maar het virus is er waarschijnlijk al binnengedrongen. Geen zorg, de federale overheid belooft dat de massale testen in alle WZC binnen drie weken zullen zijn afgerond. In het tempo waarin het virus vordert, zullen veel van deze tests postmortemtesten zijn...

Hoewel we in een van de rijkste en meest geïndustrialiseerde landen ter wereld leven, voelen de leiders zich machteloos tegenover de regels van de markt en durven ze die niet te verstoren

Wie heeft de leiding?

Ons land telt 148.646 rusthuisbedden en bijna evenveel bewoners, 1.603 WZC en 60.000 zorgverleners. Die laatsten leven in hetzelfde land, doen hetzelfde werk en bestrijden hetzelfde virus, maar ze hebben wel een hele reeks ministers die voor de rusthuizen bevoegd zijn: negen! Een absoluut record. Wouter Beke (CD&V) is in Vlaanderen minister van Welzijn, Alain Maron (Ecolo) in Brussel minister van Volksgezondheid voor de Cocof (Franstalige Gemeenschapscommissie van het Brussels Gewest) en Franstalige minister van Volksgezondheid voor de de Cocom (Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie), Elke Van den Brandt (Groen) is Nederlandstalige minister van Volksgezondheid voor de Cocom en Christie Morreale (PS) in Wallonië. Zij zijn verantwoordelijk voor het beheer en het personeel van de rusthuizen. Het testen en de uitrusting vallen echter onder de bevoegdheid van federaal minister Philippe De Backer (Open Vld), die verantwoordelijk is voor de levering van materiaal. Tot slot is er de federale minister van Volksgezondheid, Maggie De Block (Open Vld). Hoe kun je een oorlog voeren met een leger met zoveel generaals? Als het tijd is om aan te vallen, is er niemand om te beslissen. En als het tijd is om te beslissen, is er niemand om de verantwoordelijkheid te nemen. Aan de andere kant speelt iedereen verstoppertje. En bekritiseert iedereen iedereen. Resultaat? Een nederlaag.

Als het tijd is om aan te vallen, is er niemand om te beslissen. En als het tijd is om te beslissen, is er niemand om de verantwoordelijkheid te nemen

Levens redden is betaalbaar

Om deze oorlog te winnen, moet de regering het geweer van schouder veranderen. Met de technologische en economische capaciteiten waarover ons land beschikt, moet het vandaag mogelijk zijn om een doeltreffende oorlog te voeren tegen het coronavirus, ook in onze WZC. Veel fabrieken in ons land kunnen voldoende beschermingsmiddelen produceren. Duizenden studenten in de medische vakrichtingen en duizenden geschoolde werknemers, die nu aan de slag zijn in verenigingen die zich met eerstelijnsgeneeskunde bezighouden, kunnen in de WZC helpen om massaal en volledig te testen. Onze ziekenhuizen kunnen de zorgbehoevende bejaarden opnemen. In geval van verzadiging zijn we in staat om het aantal bedden te verhogen. En onze bedrijven kunnen beademingstoestellen en materiaal om ze uit te rusten produceren. Het is een kwestie van wilskracht, efficiëntie en solidariteit. Het is een kwestie van waarden. Waarden die het leven boven de winst stellen. Het is ook een kwestie van prioriteiten. We moeten op die manier te werk gaan. En het besluit van de laatste Nationale Veiligheidsraad om de rusthuizen te heropenen voor bezoek zal niets oplossen. Integendeel. Waar het virus nog niet is binnengedrongen, zet het er de deuren wagenwijd voor open om er binnen te dringen en om er te doden.

Als er vandaag één deur moeten worden geopend, dan is het wel de deur van de verandering. In onze WZC en elders mag winst niet langer op de eerste plaats komen, maar moet de solidariteit en het leven de hoogste prioriteit krijgen.

1. https://www.medi-sphere.be/fr/actualites/coronavirus-les-maisons-de-repos-et-de-soins-n-rsquo-have-no-reprise-femarbel.html
2. https://pro.guidesocial.be/articles/actualites/maisons-de-repos-le-sous-effectif-a-l-epreuve-du-coronavirus.html
3. https://www.aviq.be/fichiers-coronavirus/Circulaire-Coronavirus-MR-MRS.pdf
4. Wekelijks Epidemiologisch Bulletin van 16 april
5. Wekelijks Epidemiologisch Bulletin 16 april
6. https://www.worldometers.info/coronavirus/
7. Be-MOMO (Belgium Mortality Monitoring): bewaking van het sterftecijfer (alle oorzaken) op basis van de gegevens uit het Rijksregister, epidemiologisch bulletin van 16 april, blz. 16
8. https://epistat.wiv-isp.be/Covid/ data set of mortality by date, age, sex and province
9. In de buurt van Bergamo, de Italiaanse stad die het zwaarst getroffen is door deze pandemie, heeft de gemeente Nembro, met een bevolking van bijna 12.000 inwoners, officieel 31 sterfgevallen geregistreerd die worden toegeschreven aan Covid-19. Uit de overlijdensregisters van de voorgaande jaren bleek echter dat het aantal sterfgevallen rond de 35 had moeten liggen, terwijl we er dit jaar 158 registreerden, dat wil zeggen 123 meer dan het gemiddelde en niet 31
10. https://www.worldometers.info/coronavirus/
11. Circulaire van de regering van het Groothertogdom Luxemburg aan de artsen, 30 maart 2020
12. Het verdriet van België, HLN, 11 april 2020
13. Luxemburg, dat drie keer minder overlijdens heeft, heeft meer bedden voor ouderen dan België
14. Health at glance 2019, OCDE
15. Idem
16. https://pro.guidesocial.be/articles/actualites/maisons-de-repos-comment-lutter-contre-la-logique-marchande.html
17. Les maisons de repos, un marché en croissance mais incertain in La Libre Belgique, 2016.
18. Wekelijks Epidemiologisch Bulletin van 16 april.