Waarom wat in Bolivia gebeurt een staatsgreep is

De Franse journalist Maurice Lemoine, specialist van het Latijns-Amerikaanse continent, spreekt over de pogingen van extreemrechts om Bolivia te destabiliseren, daarin gesteund door de VS en de EU. Die duwden president Evo Morales in ballingschap.

Het vertrek van president Evo Morales wordt voorgesteld als een gevolg van de protestacties die begonnen op 20 oktober, niet als een staatsgreep. Wat vindt u?

Maurice Lemoine. Wanneer het leger, de politie en groepen vandalen extreem geweld gebruiken om een president aan het wankelen te brengen, dan denk ik dat we gerust mogen spreken over een staatsgreep. Het leger heeft Evo Morales niet alleen “voorgesteld” ontslag te nemen, alles is in het werk gesteld om hem van de macht te verdrijven.

Dat “ontslag” kwam er na buitensporig geweld waartoe de oppositie had aangezet. Het huis van sommige ministers werd verwoest, ze werden gegijzeld en bedreigd. Patricia Arce, de burgemeester van Vinto, is op gruwelijke wijze gelyncht. Kilometers ver werd ze blootsvoets meegesleept, bedekt met verf en kaal geknipt. Tal van inheemse vrouwen, herkenbaar aan hun traditionele kledij, zijn aangevallen.

Op 10 november heeft Morales onder enorme druk afstand gedaan van het presidentschap, om een bloedbad te voorkomen. Diezelfde dag heeft iedereen die volgens de Boliviaanse grondwet in aanmerking kwam om hem op te volgen ook ontslag genomen. ’s Avonds heeft senator Jeanine Añez de macht opgeëist. Twee dagen later heeft ze zichzelf uitgeroepen tot president en heeft ze de eed afgelegd voor een parlement en een senaat waar heel veel zitjes leeg waren. De vertegenwoordigers van MAS, de socialistische partij van Evo Morales, bleven weg. MAS heeft twee derde van de zetels en dus werd het mandaat van de nieuwe president aanvaard zonder het vereiste aanwezigheidsquorum. Het lijkt me dus duidelijk dat er in Bolivia een staatsgreep is gepleegd. Hier weigeren sommige media dat te erkennen, omdat ze blij zijn dat Evo Morales een nederlaag heeft geleden. Maar ze zullen niet openlijk hun steun betuigen aan een oppositie die geleid wordt door extreemrechts.

Is dit een zet van extreemrechts?

Maurice Lemoine. Het is een fascistische staatsgreep die op touw is gezet door een leider van extreemrechts, Luis Fernando Camacho. Die staat aan het hoofd van het “Burgercomité van Santa Cruz”, een werkgeverslobby die al verschillende keren geprobeerd heeft Morales aan het wankelen te brengen. Alles wijst erop dat Camacho een bepalende rol speelt in deze staatsgreep.

Om de situatie te begrijpen moeten we eerst kort de Boliviaanse context schetsen. In Bolivia is 60% van de bevolking inheems. De verschillende indianenvolkeren leven in landelijke gebieden, de minst ontwikkelde delen van het land. De rijkste gebieden, die met de meeste grondstoffen en waar de rijkdom wordt geproduceerd, zijn in handen van de blanke elite, afstammelingen van de Spaanse kolonisten. Een deel van de heersende klasse, en van de middenklasse, is openlijk racistisch tegenover de indianen van de Altiplano. De zelfverklaarde president Jeanine Añez heeft daar in verschillende tweets geen twijfel over laten bestaan: “Ik droom van een Bolivia dat verlost is van de satanische riten van de inboorlingen, de stad is geen plaats voor indianen, dat ze maken dat ze wegkomen, naar de Altiplano of naar Chaco!!”

In 2008 heeft het “Burgercomité van Santa Cruz” onder leiding van Fernando Camacho geprobeerd het land via een referendum te verdelen. Als de bevolking instemde met de onafhankelijkheid van de regio Media Luna (Peni, Santa Cruz, Pando), beloofde Camacho er daarna alles aan te zullen doen om een einde te maken aan het afstaan van rijkdom aan de indianen.

Achter Carlos Mesa, de tegenstander van Evo Morales bij de jongste presidentsverkiezing, staat extreemrechts

Achter Carlos Mesa, de tegenstander van Evo Morales bij de jongste presidentsverkiezing, staan dus Fernando Camacho en het “Burgercomité”. Ondanks die duidelijke steun van extreemrechts is Mesa in onze media voorgesteld als een kandidaat van centrumrechts, soms zelfs van centrumlinks. Maar Carlos Mesa is vicepresident geweest in de ultraliberale regering van Gonzalo Sánchez de Lozada, de man die ontslag moest nemen na zijn mislukte poging om de gasvelden te privatiseren. Sociale bewegingen mobiliseerden massaal tegen de poging van buitenlandse multinationals om de gasvelden in handen te krijgen en dreven Lozada naar de uitgang.

Zat die politieke crisis in Bolivia er aan te komen? Waarom heeft de elite niet eerder wraak genomen?

Maurice Lemoine. Daarnet heb ik het al over 2008 gehad, het jaar waarin een poging werd gedaan om Evo Morales ten val te brengen. De staatsgreep is toen mislukt omdat Morales gesteund werd door de linkse machten in Zuid-Amerika. Dankzij de oprichting van UNASUR (Unie van Zuid-Amerikaanse Naties) is het gelukt die poging tot staatsgreep een halt toe te roepen. De Unie was opgericht door Hugo Chavez (ex-president van Venezuela), Raphael Correa (ex-president van Ecuador) en Morales. Ze was erin geslaagd de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS) te isoleren. De OAS werd immers gecontroleerd door Washington en dat gebruikte die organisatie om zijn grip op de regio te versterken.

Maar nu verbrokkelt UNASUR. Eerst was er de liberale bocht van de nieuwe president van Ecuador, Lenín Moreno, en daarna stapten ook Colombia en Argentinië uit de organisatie. De OAS heeft hen gedwongen om de oppositie in Bolivia te steunen, ook al zijn de conservatieve en liberale regeringen in het hele continent op een kritiek punt aanbeland. In Mexico en Argentinië hebben ze zopas de macht verloren en de rechtse machthebbers in heel Latijns-Amerika liggen zwaar onder vuur: Peru, Ecuador en Chili. En dan zwijgen we nog over Haïti, waar 42 mensen gestorven zijn en het volk in opstand komt tegen het liberalisme en het imperialisme. In Mexico en Argentinië zijn ze dus van de macht verdreven en nu krijgen ze ook flink weerwerk uit Venezuela, Cuba en Nicaragua. Peru gaat door een institutionele crisis. Ecuador en Chili staan in vuur en vlam. Bolivia is momenteel het doelwit van een nieuw offensief van de reactionaire krachten, die terrein willen terugwinnen.

Bolivia is het doelwit van een nieuw offensief van de reactionaire krachten, die terrein willen terugwinnen

Om al die redenen heeft de oppositie de uitkomst van de presidentsverkiezing afgewacht om een staatsgreep tegen de progressisten te plegen. Voor Morales was het belangrijk dat hij al in de eerste ronde werd verkozen, zo kon hij voorkomen dat zijn opponenten de krachten in de tweede ronde zouden bundelen. De Boliviaanse president werd ook meteen in de eerste ronde verkozen. Maar de oppositie heeft haar strategie aangepast: hij mocht dan wel gewonnen hebben, ze zou verhinderen dat Morales kon besturen. Met dezelfde hoofdrolspelers als in 2008 pleegde de oppositie een staatsgreep, met de steun van de OAS.

Wat is de rol van de Verenigde Staten in dit alles?

Maurice Lemoine. De regering van de Verenigde Staten heeft als eerste de zelfuitgeroepen presidente van Bolivia erkend. Laat je niet door een complottheorie meeslepen, kijk naar de machtsverhoudingen.

De Verenigde Staten hebben het wel vaker gemunt op de landen die zij “de trojka van de tirannie” noemen: Venezuela, Cuba en Nicaragua. Die drie landen hebben zich ook verenigd in ALBA, de Bolivariaanse Alliantie voor Amerika. Die ijvert voor samenwerking en is geen voorstander van het oprichten van een vrijhandelszone met de Verenigde Staten. Bolivia maakte deel uit van de alliantie tot de dag na de staatsgreep, die onder andere tot doel had dat het land zich uit die alliantie terugtrok.

Bolivia bezit een van de grootste lithiumreserves van de wereld. Dat metaal is een strategische grondstof, want je hebt het nodig om batterijen voor elektrische auto’s te maken.

Bolivia bezit een van de grootste lithiumreserves van de wereld. Dat metaal is een strategische grondstof om batterijen te maken

De multinationals zijn natuurlijk geïnteresseerd in de ontginning van dat lithium. Evo Morales heeft hen voorgesteld samenwerkingsakkoorden af te sluiten waarbij Bolivia een controlemeerderheid behield over zijn grondstoffen. De Amerikaanse multinationals hebben dat voorstel verworpen. Daarop heeft Bolivia wel zulke akkoorden gesloten met Chinese bedrijven. Zo verzeilde het land in het conflict dat China en de VS uitvechten over de controle van strategische grondstoffen. Eigenlijk is het heel klassiek. Venezuela is op dezelfde manier gedestabiliseerd omwille van zijn olie en zijn goud.

Het feit dat Evo Morales voor een vierde ambtstermijn ging, wordt vaak voorgesteld als de oorzaak van het protest. Bent u het daarmee eens?

Maurice Lemoine. In 2016 heeft Evo Morales een referendum georganiseerd. Hij vroeg de bevolking haar mening over een grondwetswijziging die het hem mogelijk maakte voor een vierde keer deel te nemen aan de presidentsverkiezing. Hij heeft dat referendum verloren, 51% van de stemmers wilde dat niet. Twee weken vroeger gaf een peiling nochtans aan dat hij het referendum overtuigend zou winnen. Maar plots brak er een schandaal uit waardoor alles op zijn kop werd gezet.

Evo Morales werd met de vinger gewezen in “de zaak van de verborgen zoon”. Hij zou zogezegd onrechtmatig geld hebben gegeven aan een vrouw bij wie hij jaren eerder een kind had verwekt. Carlos Valverde, ten tijde van de neoliberale regering het hoofd van de Boliviaanse inlichtingendienst en nu actief als journalist, heeft de president meteen van corruptie beschuldigd. 

Een studie heeft uitgezocht welke impact dat schandaal op de resultaten van het referendum heeft gehad. Daaruit bleek dat het een invloed heeft gehad op het stemgedrag van 53% van de kiezers. Later is gebleken dat het schandaal fake news was en deel uitmaakte van een lastercampagne die gelanceerd was met steun van de Amerikaanse ambassade.

Daarop heeft Morales het Hooggerechtshof verzocht de uitslag van het referendum ongeldig te verklaren en de kiezers over zijn presidentskandidatuur te laten beslissen. Mag ik er even op wijzen dat de voormalige president van Costa Rica, een vriend van de Verenigde Staten, precies dezelfde legale weg heeft gevolgd en dat de internationale politiek toen helemaal niet heeft gesteigerd.

Hoe staan Evo Morales en zijn partij ervoor? Krijgen ze veel steun of zijn ze geïsoleerd?

Maurice Lemoine. Op dit moment heeft nog niemand zijn ontslagbrief gelezen. De bevoegde autoriteiten hebben zijn stap achteruit nog niet erkend. Evo Morales is dus nog altijd de legitieme president van Bolivia. Hij is verkozen tot president van Bolivia, in de eerste ronde behaalde hij namelijk 47% van de stemmen gehaald. Hij geniet dus de steun van een groot deel van de bevolking. Hij heeft ontslag genomen om een bloedbad en repressieve acties te voorkomen. Hij is met de dood bedreigd en heeft asiel gekregen in Mexico, als politiek vluchteling.

Morales heeft ontslag genomen om een bloedbad en repressieve acties te voorkomen

We mogen geen overhaaste conclusies trekken, want we weten niet hoe het verzet zich zal organiseren. Tegen verschillende betogingen is al hard opgetreden, in de voorbije dagen zijn er 20 doden gevallen (dat cijfer is sinds het interview al opgelopen, nvdr). Boeren zijn aan de rand van Cochabamba door de strijdkrachten tegengehouden. Als de Bolivianen zich massaal mobiliseren, bestaat het gevaar dat ze een periode van buitensporig geweld tegemoet gaan.

Evo Morales en de leiders van MAS weten heel goed dat het tot een bloedbad kan leiden. Zij zullen er waarschijnlijk voor kiezen vreedzaam te protesteren, door het land lam te leggen en de president zo naar het land te kunnen laten terugkeren.

De laatste ontwikkelingen laten zien dat de crisis nog erger zou kunnen worden. Is er een uitweg?

Maurice Lemoine. Dat weet niemand, want de uitweg uit een crisis hangt af van de machtsverhoudingen. Die zijn met elkaar verbonden. Enerzijds zal het afhangen van de manier waarop de medestanders van Morales de strijd zullen aangaan, anderzijds zal de reactie van de internationale gemeenschap een grote rol spelen.

De uitweg uit de crisis hangt af van de machtsverhoudingen

Sinds het begin van haar mandaat is de zelfverklaarde president erkend door verschillende instanties. Ze heeft al heel vlug een ontmoeting gehad met de Kerk en met de ambassades van de Europese Unie en Spanje. België en Frankrijk hebben nog niet officieel gereageerd. Maar aangezien Frankrijk onlangs de zelfverklaarde president van Venezuela heeft erkend, doet dat vermoeden dat iedereen die in Latijns-Amerika het presidentschap claimt zijn gang kan gaan.

De Verenigde Staten, de Europese Unie en elk land dat de staatsgreep legitimeert, dragen een zware verantwoordelijkheid in deze misdaad tegen de democratie. Onze media gaan stilzwijgend voorbij aan de crisis en de repressie in Chili en Ecuador en geven de Europese landen zo een excuus om de ogen te sluiten.

Maurice Lemoine is gewezen hoofdredacteur van Le Monde diplomatique. Hij is gespecialiseerd in Latijns-Amerika en schreef het boek Venezuela – Chronique d’une déstabilisation, in 2019 uitgegeven bij Le temps des cerises.